جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، یک سال و نیم پس از پیروزی انقلاب، در ۳۱ شهریورماه ۱۳۵۹ آغاز شد و این نزاع سرآغاز فصل جدیدی در تاریخ انقلاب و تاریخ ایران بود. جنگ تحمیلی درواقع دو مقطع مهم و تاریخی داشت که همواره موردتوجه پژوهشگران و مورخین قرار داشته و دارد و همچنان دربارهٔ این دو مقطع مهم کتاب‌های متعدد نگاشته می‌شود و همایش‌های علمی و پژوهشی مختلفی نیز در داخل و خارج از ایران برگزار می‌شود.
بخش اوّل از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ تا ۳ خرداد ۱۳۶۱ که منتهی به فتح خرمشهر، عقب‌راندن عراق در بخش‌های جنوب غربی تا مرزهای بین‌المللی بود و بخش دوم که مهم‌تر و طولانی‌تر بود، از سوم خرداد ۱۳۶۱ تا ۲۷ تیر ۱۳۶۷ بود که منجر به پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد توسط ایران شد و درنهایت، جنگ ایران و عراق در مرداد ۱۳۶۷ به‌پایان رسید و آتش‌بس اعلام شد. همواره در طی سال‌های پس از جنگ، مقطع دوم موردبحث و بررسی‌های فراوان پژوهشگران قرار گرفته است؛ به دلیل آنکه اوّلاً، میزان تلفات مادی و جانی جنگ در بخش دوم بیش از بخش اوّل بوده است و ثانیاً، بخش عمدهٔ جنگ از نظر زمانی مربوط به بخش دوم است که ازقضا دستاورد چشمگیری نیز برای ایران نداشته است و سرانجام به پذیرش قطعنامهٔ پیشنهادی شورای امنیت سازمان ملل توسط ایران در تیرماه ۱۳۶۷ منجر شد.
اگر پژوهشگری به بخش اوّل جنگ ایران و عراق به‌صورت تحلیلی می‌پردازد، بیشتر معطوف به دلایل شروع جنگ و انگیزه‌های حملهٔ حکومت بعث عراق به ایران و همچنین تحولات سیاسی و نظامی داخل ایران همانند فرماندهی جنگ توسط بنی‌صدر، عزل بنی‌صدر و نقش ارتش در کنترل جنگ و ورود سپاه به عرصهٔ میدانی است. اما بخش دوم نیاز به تجزیه‌وتحلیل‌های کلان‌تر داخلی و خارجی و بنیادی‌تری دارد که یکی از دلایل آن نیز شیب تند عدم‌موفقیت‌های ایران از بهار تا تابستان سال ۱۳۶۷ است که سرانجام به ختم جنگ انجامید.
اثر پیش رو درواقع اثری مربوط به بازخوانی بخش دوم جنگ تحمیلی و چگونگی پایان‌یافتن جنگ تحمیلی است و پس‌ازآن وارد دوران سازندگی در دو دولت مرحوم هاشمی‌رفسنجانی از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۶ می‌شود. درواقع، هدف از تألیف و گردآوری این اثر، پرداختن به چرایی و چگونگی پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ پس از هشت سال جنگ میان ایران و عراق است و اینکه چطور شد که حضرت امام که بر رسیدن ایران به خواست‌های مشروع خود همانند تعیین و مجازات متجاوز، گرفتن غرامت و بازگشت دولت متجاوز بعثی عراق به مرزهای بین‌المللی تأکید داشتند، بدون محقق‌شدن این شروط در تیرماه ۱۳۶۷ به‌ناگاه قطعنامه را پذیرفتند و جنگ ایران و عراق این‌گونه پایان یافت.
در ده ماهی که پس از پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ امام‌خمینی (ره) در قید حیات بودند، به گواه اسناد و مدارک، ایشان دیگر دیدار عمومی با مردم نداشت که نشان از تلخی جام زهر در کام ایشان داشت. البته تأکید امام در مقاطع مختلف همانند صدور پیام منشور روحانیت مبارز در اسفندماه ۱۳۶۷ و همچنین وصیت‌نامهٔ الهی _ سیاسی ایشان این بود که عملکرد ایران در هشت سال دفاع مقدس صحیح و قابل‌دفاع است؛ حتّی ایشان در جواب غیرمستقیمی که به انتقادات آیت‌الله منتظری و نهضت آزادی دربارهٔ عملکرد ایران در جنگ تحمیلی دادند، از کلیت دفاع مقدس و هشت سال مقاومت مردم ایران در مقابل دشمن بعثی دفاع کردند.
پس از فوت امام در خرداد ۱۳۶۸، به فاصلهٔ اندکی در مرداد ۱۳۶۸، دولت سازندگی به ریاست آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی بر روی کار آمد و این سرآغاز فصل جدیدی در جمهوری اسلامی شد. در بخش‌هایی از مصاحبه‌های پیش رو در این اثر، به بررسی عملکرد دولت سازندگی از مقطع سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۶ پرداخته شده و این مقطع موردبحث و بررسی قرار گرفته است و با چهارده کارشناس سیاسی و اقتصادی و نظامی دربارهٔ مقطع پیش و پس از پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ مصاحبه و صحبت مفصّلی شده است.
به‌نظر می‌رسد پس از گذشت بیش از ۳۳ سال از پایان جنگ تحمیلی و همچنین نزدیک به ۲۴ سال از سپری‌شدن دوران دولت سازندگی، بررسی این دو مقطع برای آیندگان و عبرت‌آموزی از آن مهم باشد. مقاطع دههٔ ۶۰ و ۷۰ درواقع ریل‌گذاری ایران پس از انقلاب بود که هم از نظر اقتصادی و هم از نظر سیاسی (داخلی و خارجی) حائز اهمیت است.
به‌جرئت می‌توان گفت دولت‌های آقایان خاتمی، احمدی‌نژاد و روحانی که سه دولت پس از دولت سازندگی مرحوم هاشمی‌رفسنجانی بودند، همان سیاست‌ها و ریل‌گذاری‌های کلّی در عرصهٔ اقتصادی و سیاسی را دنبال کردند و به‌نوعی میراث‌دار آن دولت بودند؛ به همین دلیل بررسی مقطع دولت سازندگی از ابتدا تا انتها حائز اهمیت است.
شاید با ادبیات دیگری بتوان گفت، بررسی مقطع سال‌های منتهی به پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ و پس‌ازآن که مربوط به ادارهٔ دولت سازندگی می‌شود، مدل فکری مطلوب مرحوم هاشمی‌رفسنجانی در دولت‌داری و کشورداری را نشان می‌دهد که کمتر در این حوزه کار مکتوب و تحلیلی صورت گرفته است.
فراموش نکنیم که مرحوم هاشمی‌رفسنجانی همان‌طورکه خود بارها تأکید داشت و تجربه نیز نشان داد، سیاست‌مداری سنتی و محافظه‌کار نبود، بالعکس، سیاست‌مداری متمایل به سیاست‌های نئولیبرال بود و خود را درواقع سیاست‌مداری واقع‌نگر و در اصطلاح علوم سیاسی، رئال پالتیک می‌نامید که براساس واقعیت‌های موجود، تصمیم‌گیری و جمع‌بندی می‌کند و بیشتر اهل عمل بوده است تا شعار؛ به همین دلیل بیش ازآنکه به صفت انقلابی شناخته شود، به صفت عمل‌گرابودن شناخته می‌شد.
بررسی تصمیم‌گیری‌ها و تصمیم‌سازی‌های ایشان در مقطع دههٔ ۶۰ تا دههٔ ۷۰ نشان خواهد داد، آیا این گزاره‌ها صحیح هستند یا اشتباه؟ مدل مطلوب ایشان مدل غربی توسعه بوده است یا خیر؟
درواقع، شاید بتوان به‌جرئت اختلاف‌نظرات ایشان و آیت‌الله خامنه‌ای از دههٔ ۷۰ تا پایان عمر دربارهٔ مدل مطلوب کشورداری را به همین دیدگاه‌ها و نگرش‌ها نسبت داد. هاشمی‌رفسنجانی به دنبال مدل مطلوب توسعه‌ای غربی با نسخه‌های بین‌المللی بود و آیت‌الله خامنه‌ای برخلاف مرحوم هاشمی‌رفسنجانی، بر پیشرفت تأکید داشتند و حتّی از لفظ توسعه که دارای بار معنایی غربی نیز است، استفاده نمی‌کردند و نمی‌کنند.
اثر فوق برای اوّلین‌بار در قالب یک کار مستند تصویری بلند آغاز شد و نقطهٔ آغاز آن در ابتدای بهمن‌ماه ۱۳۹۴ در مؤسسهٔ سفیرفیلم بود. پس از قریب به چهارده ماه، در فروردین‌ماه ۱۳۹۶ تولید این مستند به‌پایان رسید، اما بنا به دلایلی انتشار آن با وقفه مواجه شد و کار تألیف و گردآوری کتاب آن ادامه یافت تا سرانجام در بهار سال ۱۴۰۰ گردآوری اثر مکتوب آن نیز به‌پایان رسید.
طرح اوّلیهٔ این مستند و اثر مکتوب درواقع، همان‌طورکه در قبل به آن اشاره شد، بررسی تفکر و اندیشهٔ مرحوم هاشمی‌رفسنجانی در کشور و حکومت‌داری بوده است. به‌هرحال، مرحوم هاشمی‌رفسنجانی به‌عنوان یکی از مطرح‌ترین چهره‌های شاخص در دهه‌های پس از پیروزی انقلاب و به دلیل جایگاه و مقام‌های متفاوتی که داشتند، تصمیم‌گیری‌های تاریخی نیز انجام دادند که بر سرنوشت کشور تأثیر داشته است و بررسی آن تصمیمات، عبرت‌های تاریخی برای ما به همراه خواهد داشت. هدف در این اثر تصویری و مکتوب، بررسی نقاط مثبت و منفی آن تصمیم‌گیری‌ها در دو دههٔ ۶۰ و ۷۰ شمسی است.
در این پروژه با چهره‌های مختلفی ازجمله آقایان محسن رفیق‌دوست، احمد توکلی، فرشاد مؤمنی، غلامحسین کرباسچی، محمد غرضی، عباس ملکی، محمد خوش‌چهره، مرحوم دکتر ابراهیم یزدی، مرتضی الویری، مرحوم حسین شیخ‌الاسلام و... مصاحبه شده است که هریک از این شخصیت‌ها در مقطع جنگ و پس‌ازآن به فراخور دوران، مسئولیت‌های مختلفی اعم از نظامی، سیاسی و اقتصادی داشته‌اند و یا کارشناس در حوزهٔ مسائل سیاسی بوده‌اند و در حیطهٔ همین مسئولیت‌ها و دانش در حوزهٔ تخصصی، از آن‌ها سؤال شده و مصاحبه به عمل آمده است.
مجموعهٔ متن مکتوب مصاحبه با این افراد و چند یادداشت و مقاله، تبدیل به کتابی شده است که اکنون در پیش روی شماست. امیدواریم در اثر کنونی هرچند محدود، اما توانسته باشیم مباحثی مهم دربارهٔ سرنوشت جنگ ایران و عراق و سال‌های پس‌ازآن در دوران سازندگی را مطرح کرده باشیم و از دیدگاه کارشناسان به آن‌ها پاسخ داده باشیم.
در انتها لازم است از همسرم خانم هاجر نعمت‌اللهی به دلیل صبر و شکیبایی برای خواندن متون و تصحیح آن‌ها، از آقایان محمدمهدی دادمان، حمیدرضا جعفریان، محمد توکلی، امیر مهریزدان، سیدیزدان حبیبی و محمدتقی بستجانی برای همراهی و راهنمایی در اثر پیش رو و کمک و یاری برای ایده‌پردازی و تولید آن تشکر و سپاسگزاری ویژه کنم.
از مساعدت ها و کمک های خانم ها فاطمه رضوی راد، فاطمه صابری، بهاره سادات فاطری رضوانی، مرضیه رضایی، فاطمه پورحسن و صدیقه پروان و آقایان شهاب الدین عالمی، یونس سبزی و دکتر مجید محمد زمانی نیز کمال تشکر را دارم.
همچنین یاد مرحوم محمد سعید جباری را گرامی می‌دارم که بدون کمک‌های وی در زمانی‌که مسئولیت اجرایی مؤسسهٔ نوین نگار را برعهده داشت، تولید مستند فوق و همچنین این اثر مکتوب فراهم نمی‌شد. ان‌شاءالله در جوار رضوان الهی متنعم باشد.
همچنین از اعتماد دوستان نشر صاد و مدیریت محترم آن برای چاپ و نشر این اثر کمال تشکر را دارم که بدون یاری این عزیزان به سرانجام رسیدن این اثر میسر نمی‌شد.
در پایان لازم می‌دانم به دلیل کاستی‌های احتمالی در گردآوری و تألیف این اثر، از مخاطبین محترم پوزش بخواهم و اعلام می‌کنم از انتقادات و نکات مخاطبین محترم برای بهبود این اثر کمال تشکر را دارم و از آن استقبال خواهم کرد.
سیدمحمدمهدی دزفولی
فروردین‌ماه ۱۴۰۰