وقتی خبر پذیرش قطعنامه از رادیو اعلام شد، به‌شدت متأسّف شدم.
مرتضی الویری از چهره‌های سیاسی شناخته‌شدهٔ تاریخ انقلاب است. پیش از پیروزی انقلاب، فعال سیاسی انقلابی بود و به همراه حسین شریعتمداری در دماوند گروه‌های فعالی را برای مبارزه علیه شاه سازمان‌دهی کرده بودند. پس از پیروزی انقلاب به سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی پیوست و نمایندهٔ دورهٔ اوّل و سوم مجلس شورای اسلامی بود. وی در کارنامهٔ فعالیت‌های اجرایی خود، شهرداری تهران از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۰ را هم دارد. الویری در سال‌های اخیر نقش مشاور مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی را در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام و همچنین عضویت در شورای شهر تهران را داشت و دارد. در مصاحبه‌ای که در ادامه از نظر شما می‌گذرد، با الویری پیرامون قطعنامهٔ ۵۹۸ و نظر مجلس سوم شورای اسلامی دراین‌باره مصاحبه کرده‌ایم. مصاحبه با الویری در یکی از روزهای خردادماه ۱۳۹۵ در دفتر کارش در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام انجام شده است که مشروح آن در ادامه از نظر شما می‌گذرد.
سال ۶۷ مجلس سوم شورای اسلامی تشکیل شد. ما تقریباً از سال ۶۶ آرام‌آرام زمزمه‌های مربوط به صلح و ادامه‌ندادن جنگ را داریم و این بحث از دوران مجلس دوم شورای اسلامی و مجمع عقلا مطرح شده بود. بعد از عملیات کربلای ۵ در پایان سال ۱۳۶۵ و در تابستان ۶۶ همین قطعنامهٔ ۵۹۸ به ایران پیشنهاد می‌شود که به دلیل تقدم و تأخّر برخی بندهای آن و لحاظ‌نشدن منافع و خواسته‌های ایران در آن، ایران قطعنامهٔ اوّلیه را تا یک سال بعد نمی‌پذیرد. از نظر شما، چه شد که جمهوری اسلامی ایران بعد از هشت سال جنگ آرام‌آرام به‌سمت بحث قطعنامهٔ ۵۹۸ آمد؟ شما به‌عنوان نمایندهٔ مجلس سوم که در مجلس بودید، زمانی‌که پذیرفته‌شدن قطعنامه اعلام شد، با توجه به حرف‌هایی که از قبل بود (مانند جنگ، جنگ تا پیروزی؛ جنگ، جنگ تا رفع فتنه از عالم) چطور یک‌دفعه با قطعنامه مواجه شدید؟ برای شما شوک‌آور بود یا عادی؟ خواهش دارم بدون ملاحظات امروز و این سال‌ها صحبت کنیم و واقعاً شرایط زمانی آن دوره را درنظر بگیریم.
من در چهار سال دوم جنگ، معاون پارلمانی سازمان برنامه و بودجه بودم؛ بنابراین، در جریان بحث‌های اقتصادی بودم. یادم می‌آید که جنگ چه فشاری روی معیشت مردم و وضعیت اقتصادی می‌آورد. ما سال‌هایی را سپری کردیم که فقط درآمد ارزی ۷ میلیارد دلار بود که می‌بایستی ۳ میلیارد آن را برای جنگ پرداخت می‌کردیم. مواردی بود که وسط سال عملیات نظامی انجام می‌شد که در بودجه پیش‌بینی نشده بود و می‌بایست مجوز خاصی از امام گرفته می‌شد و اصلاحیهٔ بودجه در مجلس تصویب می‌شد. این تنگناهای مالی موجب شد گزارشی را سازمان برنامه و بودجه خدمت امام ارائه کرد مبنی بر اینکه تداوم جنگ می‌تواند این فشارها را روی مردم بیاورد و این مشکلات را داشته باشیم. بنابراین، یکی از عوامل پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ توسط مرحوم امام، گزارش آقای روغنی‌زنجانی ازطرف سازمان برنامه و بودجهٔ آن‌موقع بود.
اینکه دیدگاه من صادقانه چه بود، ما شدیداً معترض بودیم. من نمایندهٔ مجلس بودم و احساس می‌کردم به‌هرحال ما برای حفظ ارزش‌ها بایستی خیلی قربانی بدهیم و ایرادی هم ندارد، ولو اینکه در مضیقهٔ اقتصادی هم قرار بگیریم و تلفات بیشتری بدهیم؛ چون گفتیم جنگ تا رفع فتنه، این مسیر را باید تا آخرش برویم. جمع‌بندی الان من این است که پذیرش قطعنامه اگر انجام نمی‌شد، فی‌الواقع داروندار کشور بر باد و انقلاب هم ازبین می‌رفت. الان تلقی من این است که اقدام امام در آن مقطع یک اقدام شجاعانه بود.
پس نظر شما در زمان پذیرش قطعنامه با این سال‌ها تغییر کرده است؟
بله. این انعطاف اگر آن‌موقع انجام نمی‌شد و موکول می‌شد به بعد از امام، افراد سمجی مثل من بودند که می‌گفتند چون امام گفته این جنگ اگر بیست سال هم طول بکشد ما ایستاده‌ایم، جنگ تا آخرین خانه و... آن‌قدر روی این پافشاری می‌کردیم که هیچ‌کس حریفمان نمی‌شد که این جنگ را متوقف کند و این جز نابودی چیز دیگری نداشت. به نظر من، پذیرش قطعنامه یک ضرورت بود. البته جمع‌بندی بنده الان این است که ای‌کاش قطعنامه چند سال قبل‌تر اتّفاق می‌افتاد. وقتی سیر تحولات را نگاه می‌کنم، می‌بینم اگر بعد از فتح خرمشهر در زمینهٔ جنگ مصالحه می‌کردیم به‌مراتب وضعیت کشور از وضعیتی که الان داریم خیلی بهتر بود.
با پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸، به نظر شما انقلاب اسلامی فدای جمهوری اسلامی شد یا جمهوری اسلامی فدای انقلاب اسلامی؟ چون این خیلی مهم است، ما آرمان‌هایی داشتیم، آن آرمان‌ها به‌نوعی سال ۶۷ داشت زیر سؤال می‌رفت. امام تقریباً دو هفته قبل از پذیرش قطعنامه، در مورد سقوط هواپیمای مسافربری ایران که پیام صادر می‌کنند، تعابیر عجیبی به‌کار می‌برند. می‌گویند: «امروز جنگ اصلی‌ترین مسئلهٔ کشور است. ملت عزیز باید توجه داشته باشند که در کشوری زندگی می‌کنند که چند سال است در جنگ به‌سر می‌برد و امروز اسلام در مقابل تمامی کفر است و با کوچک‌ترین درنگ در این امر حیاتی چنان ضربه‌ای خواهیم خورد که جبرانش به این زودی‌ها میسر نمی‌شود.» چند تحلیل دیگر هم دارند: «امروز عقب‌نشینی در جنگ، خیانت به رسول‌الله (ص) است و اگر سپاه بخواهد از این امر امتناع کند، سپاه ذلیل و خوار خواهد شد که دیگر نمی‌تواند سر خود را بالا بگیرد.» با این تعابیر حضرت امام، چرا ظرف دو یا نهایتاً سه هفته، قطعنامه پذیرش شد؟
علتش صداقتی بود که امام داشت. امام گفته بودند با خدا معامله کردم. آقای موسوی‌اردبیلی تعریف می‌کرد دوسه هفته قبل از پذیرش قطعنامه، ما رفتیم خدمت امام. جمع‌بندی ما به آن رسیده بود که جنگ باید متوقف شود. گفتیم چه کسی این حرف را مطرح کند، قرار شد آقای هاشمی مطرح کند، چون هاشمی برای بیان مطالب در حضور امام پرروتر از بقیه بود و بقیه هم باید حمایت می‌کردند. وقتی هاشمی در مورد ضرورت خاتمهٔ جنگ صحبت کردند، امام عصبانی شد و گفت: «این حرف‌ها چیست شما می‌زنید؟ مردم دارند خون می‌دهند، شما صحبت خاتمهٔ جنگ می‌کنید. اگر می‌خواهید این کار را بکنید، بگویید خمینی دیگر عقلش نمی‌رسد، من را کنار بگذارید بعد کارتان را بکنید.» موسوی اردبیلی می‌گوید، من به امام گفتم مشکل جنگ که جلو پای ماست، با حضور شما. ما آمدیم بگوییم، نمی‌توانیم انجام بدهیم، اگر شما کنار بروید، دیگر ما اصلاً نمی‌توانیم و مسئله لاینحل می‌ماند. این بحث که شد، امام سرش را پایین انداخت و به فکر رفت و گفت پس جلسهٔ دیگری داشته باشیم. جلسهٔ بعدی را که با امام گذاشتیم، امام قضاوت و برخوردش کاملاً عوض شده بود.
آن نامه‌ای که امام در مورد دلایل پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ به مجلس نوشتند، کلمه به کلمه‌اش بیانگر این است که امام نمی‌خواست به جنگ واقعیت‌ها بیاید. وقتی مسئول جنگ، آقای محسن رضایی می‌گوید ما باید این تجهیزات را داشته باشیم، تازه اگر داشته باشیم بیست سال طول می‌کشد تا پیروز شویم، وقتی مسئول برنامه و بودجهٔ کشور می‌گوید توان اقتصادی کشور برای ادامهٔ جنگ مساعد نیست وقتی همه این‌ها را می‌گویند، طبیعتاً... .
اینکه جمهوری اسلامی فدای انقلاب اسلامی شده باشد، من بر این باور هستم که انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن‌ماه ۵۷ به پیروزی رسید و یک مرحله بود که تمام شد. ما از فاز انقلاب خارج شدیم و رسیدیم به فاز شکل‌گیری نظامی به اسم جمهوری اسلامی و این جمهوری اسلامی هم شکل و شمایلی دارد براساس چیزی که در قانون اساسی آمده است.
تلقی من این است که قطعنامهٔ ۵۹۸ برای حفظ نظام جمهوری اسلامی است و دستاوردی است که اگر این کار نمی‌شد، کلّ نظامی که بر مبنای این انقلاب شکل گرفته بود، متوقف می‌شد، یا تبدیل به یک الگوی منفی می‌شد، مانند کرهٔ شمالی که پرچمش برای هیچ‌کس الهام‌بخش نیست، جز یک تابلوی شکست‌خورده. ما هم تبدیل می‌شدیم به چنین وضعی.
وقتی قطعنامه پذیرفته شد، خاطرتان هست در چه شرایطی بودید و چه فکری داشتید؟
ساعت دو بعدازظهر اخبار اعلام کرد و من به‌شدت متأسّف شدم. احساس کردم امام را وادار به پذیرش این قطعنامه کردند و این چیز خطرناکی است و به‌اصطلاح بسیاری تمرّد خواهند کرد و معترض خواهند بود به این خفت و ذلت و تمکین؛ چراکه روز قبلش هم در وزارت خارجه، آقای بشارتی _ که قائم‌مقام وزارت خارجه بود_ سفرا را جمع کرده بود و چهل دلیل فهرست کرده بود اندر ضرورت ادامهٔ جنگ و بعد هم گفته بود، برگردید به کشورهایتان و این را اعلام کنید.
آن‌ها وقتی سوار هواپیما بودند و به کشورهای خودشان بازمی‌گشتند، یک‌مرتبه ساعت دو بعدازظهر قطعنامه پذیرفته شد و همه شوکه شدند. من فکر می‌کنم جمله‌ای که امام گفتند من با خدا معامله کردم، به‌طور جدّی خوف مذمت منتقدین را داشت. اینکه با خدا معامله کرده بود، یک جور دیگر رقم خورد و قطعنامه برکات زیادی برای ما فراهم آورد.
زمانی‌که امام گفت من با خدا معامله کردم، کاملاً احساس کرد در صورت ادامهٔ جنگ، منافع کشور در خطر است و کشور در شرف نابودی است و این فروریختن شخصیت امام است، کسی‌که همه را تشویق می‌کرد به جنگ و این‌همه خون ریخته شده، حالا یک‌مرتبه می‌گوید بس است و تمام کنید. تعبیر جام زهر برای همین بود. اما واقعاً امام در بهترین موقع بهترین تصمیم را گرفت و جنگ تمام شد و کشور کم‌کم به شرایط نرمال خود بازگشت.
چرا شرایط کشور و شعارها بعد از قطعنامه عوض شد؟ قبل‌ازآن، اقتصاد دولتی بود و شعار حمایت از محرومین و مستضعفین داده می‌شد و بعد از قطعنامه و رحلت امام، اقتصاد آزاد شد و در بخش‌های سیاست خارجی و داخلی و گفتمان انقلاب و مبارزه با امپریالیسم و... شاهد همین تغییرات بودیم.
این ضرورت زمان جنگ است. در اروپا هم وقتی درگیر جنگ جهانی دوم شدند، در انگلیس سیب‌زمینی جیره‌بندی شده بود. کوپن و سهمیه‌بندی و اقتصاد دولتی و نظارت‌ها علتش مشخص است، چون منابع محدود است و این منابع محدود تولید را کم می‌کند و تقاضا سر جایش است. تقاضای زیاد بلافاصله تبدیل به احتکار و گران‌فروشی و قحطی می‌شود تا یک عده‌ای سودهای کلان ببرند. بنابراین، دولت‌ها در تولید و توزیع و مصرف دخالت می‌کنند، برای اینکه بتوانند شرایط جنگی را اداره کنند. در شرایط جنگ ما هم دقیقاً به این فرمول عمل کردیم. این مراحل طی می‌شود و طبیعتاً به‌سمت سیاست باز می‌رویم.
بعضی بندها اجرایی نمی‌شود تا زمان حملهٔ عراق به کویت در سال ۱۳۶۹، مثل آزادی اسرا و عقب‌نشینی عراق به مرزهای بین‌المللی... .
این‌ها را نمی‌دانم و اطلاعاتم در این زمینه محدود است.
جنگ عراق و کویت در سال ۶۹ را که بعد از جنگ عراق با ایران بود، چطور تحلیل می‌کنید؟ در این جنگ چون صدام می‌خواست ازطرف ایران خیالش راحت باشد، به ایران حق و حقوقش را داد و از بخش‌های باقی‌ماندهٔ کشور ما بیرون رفت و اسرا آزاد شدند و... .
من تصور می‌کنم که صدام فکر می‌کرد در آن موقعیتی که دنیا به‌سر می‌برد، تحمّل خواهد کرد و این روحیهٔ بلندپروازانهٔ صدام را تقویت می‌کرد. داخل ایران هم برخی پشتیبانی می‌کردند و منتظر بودند حاکمیت در مقابل کویت و آمریکا، پشت سر صدام بایستد.
شما جزو نمایندگان طیف چپ بودید. فکر می‌کنم موافق این بودید که ایران پشت سر صدام بایستد.
نه! ما به‌شدت مخالف نظر آقای محتشمی بودیم و معتقد بودیم این با هیچ‌چیزی سازگار نیست و عقلانی هم نیست. اگر ما سازوکار و مقررات جامعهٔ بین‌المللی را پذیرفتیم، این هم جزو آن است و هیچ توجیهی ندارد که کشوری، کشور دیگر را ببلعد. صرفاً به دلیل اینکه آن کشور بلیعده‌شده آمریکایی باشد و آن یکی هم ضدآمریکایی و ما برای آن دست بزنیم، اشتباه است.
سیاست آقای هاشمی در مورد حملهٔ عراق به کویت را تأیید می‌کردید؟ با توجه اینکه ایشان سیاست خارجی‌شان با قبل متفاوت شده بود و تأکید داشتند روابطمان را باید با اروپا بهتر کنیم و مجلس سوم هم با ایشان یک‌سری چالش‌های جدی داشتند.
بله؛ همین‌طور است. جریان چپ در مجلس سوم مخالف سیاست های آقای هاشمی و ارتباط با غرب بود؛ ولی با اینکه دوستان ما متعلق به جریان چپ بودند، اما چهره هایی مانند آقای اسحاق جهانگیری و آقای عبدالعلی‌زاده نمایندهٔ مجلس و مرحوم دکتر نوربخش، از این نظرات حمایت می‌کردند.
به نظر شما اتّفاقات بعد از روی‌کارآمدن آقای هاشمی موفقیت‌آمیز بود؟
بله؛ به نظر من رشد اقتصادی‌ای که در چهار سال اوّل هاشمی توانستیم کسب کنیم، مرهون چنین سیاست‌هایی بود که توانستیم ظرفیت‌های خالی را سریع فعال کنیم و رشد اقتصادی ۷/۶ درصد که در طول تاریخ بعد از انقلاب بی‌سابقه بود، در آن‌موقع اتّفاق افتاد.