پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ کار کاملاً درست و به‌جایی ازطرف امام بود.
دکتر عباس ملکی از اعضای وزارت خارجهٔ در دوران جنگ و یکی از اعضای تیم مذاکره‌کننده پیرامون قطعنامهٔ ۵۹۸ در سال ۱۳۶۷ بود؛ از دوستان نزدیک دکتر ولایتی و چهرهٔ مورد اعتماد وی در مذاکرات با عراق. به همین دلیل در اسفندماه ۱۳۹۴ به دفتر کار وی در دانشگاه صنعتی شریف رفتیم تا نظر و تحلیل او دربارهٔ پذیرش قطعنامه را جویا شویم و خاطرات او را دراین‌باره بشنویم.
آقای دکتر، اگر امکان دارد معرفی اجمالی از خودتان و نقشی را که در مذاکرات قطعنامهٔ ۵۹۸ سال ۶۷ داشتید، بفرمایید.
عباس ملکی هستم متولد ۱۳۳۶، دانش‌آموخته و مدرس دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه هاروارد، میت و امریکن یونیورسیتی در شارجه و نویسندهٔ چند کتاب و مقاله در زمینهٔ سیاست خارجی و سیاست‌گذاری انرژی، سیاست امنیت ملّی ایران و انقلاب اسلامی ایران؛ این چهار موضوع را همیشه پیگیری می‌کنم؛ سیاست خارجی ایران، سیاست‌گذاری انرژی، آینده‌پژوهی و مسائل مربوط به انقلاب ایران.
اگر اجازه بفرمایید، بحث را از سال ۶۴ شروع کنیم. وقتی انتخابات ریاست‌جمهوری برگزار می‌شود، مهندس موسوی به‌عنوان نخست‌وزیر _ با همهٔ اختلافاتی که وجود داشت_ مجدداً ازسوی آقای خامنه‌ای به مجلس معرفی می‌شود. دولت دوم آقای موسوی در پاییز آن سال شکل می‌گیرد که تیم اقتصادی جدیدی هم در آن شکل می‌گیرد و به این نتیجه می‌رسند که نمی‌توانیم روند جنگ را به این شکل ادامه دهیم و باید به‌سمت مذاکرهٔ سیاسی و اتمام جنگ برویم. شما به‌عنوان کسی‌که در مذاکرات شرکت داشتید، زمزمهٔ اینکه با مذاکرهٔ سیاسی جنگ را تمام کنیم از چه زمانی شروع شد؟ سؤال بعد اینکه قطعنامهٔ ۵۹۸ از تابستان ۶۶ توسط شورای امنیت پیشنهاد شد، چرا دفعهٔ اوّل ایران نپذیرفت؟ چه ایراداتی داشت؟ چرا یک سال بعد ایران قطعنامه را پذیرفت؟
واقعیت امر این است که در سال ۶۴ آقای خامنه‌ای ریاست‌جمهور وقت، مهندس موسوی را به‌عنوان نخست‌وزیر به مجلس معرفی نکردند. ما آن‌موقع ژنو بودیم. نامهٔ آیت‌الله خامنه‌ای به مجلس توسط فکس به دست ما رسید. ایشان در آن نامه دکتر ولایتی را پیشنهاد کرده بودند و ما به این نتیجه رسیدیم که باید یک کارهایی از نظر سیاسی انجام بدهیم. بنده به ایشان خیلی نزدیک بودم و به مسائل کمیتهٔ انقلاب اسلامی و به حفاظت ایشان که سطح امنیت ایشان بالاتر برود آشنا بودم. نکتهٔ دوم، برخلاف اینکه شایعه بود در بخش سیاست خارجی زمزمه است ما نمی‌توانیم جنگ را ادامه دهیم، اصلاً این‌طور نبود. تمام برنامهٔ سیاست خارجی تا لحظه‌ای که امام قطعنامه را پذیرفتد این بود که به تمام دنیا بگوییم این جنگ یک جنگ ملّی و میهنی است و ایران تا رسیدن به حق‌وحقوقش به جنگ ادامه می‌دهد.
براساس تجاوز عراق به خاک ایران، باید عکس‌العمل نشان داد و ما در این زمینه خیلی جدّی بودیم و در جنگ سعی می‌کردیم در جاهای مختلف مقابل صدام بایستیم. عراق در اصطلاح فنی خیلی مومنتوم داشت و دلیلش این بود که با شوروی پیمان استراتژیک داشت و با انگلستان و فرانسه رابطه‌شان را خیلی خوب کرده بود. شاید هیچ‌جای دنیا این‌طور نبود که کشوری به کشور دیگر جنگنده اجاره بدهد. برای مثال، الان در یمن برخی کسانی‌که می‌جنگند، آفریقایی هستند؛ یعنی مزدورند. در کتاب فوراید به نام سگ‌های جنگ، این موضوع هست. فرانسوی‌ها این کار را می‌کنند. جنگندهٔ سوپر اتاندارد و موشک‌های اگزوسه که هزاران دلار هزینه‌اش بود، فرانسه به صدام اجاره داده بوده و در تنگهٔ هرمز حتّی یک وسیلهٔ یک متر در یک متر هر حرکتی می‌کرد، این سوپراتانداردها می‌دیدند و موشک اگزوسه به‌صورت هوشمند آن را می‌زد. آخرین ابتکار عراق که همه را بهت‌زده کرده بود، عادی‌سازی روابطش با آمریکا و فرستادن نزارحمدون به آمریکا به‌عنوان یک کارمند بود بعد شد کاردار و بعد شد سفیر. این ارتقادادن از دفتر حفاظت منافع روابط عراق با آمریکا در سطح سیاسی بود. عراق در پارلمان آمریکا خیلی هزینه کرد. آن‌موقع به دلیلی قطبی‌بودن دنیا، عراق به دلیل روابط استراتژیک با شوروی، دشمن اوّل آمریکا بود، ولی بعد تحویل‌گیرندهٔ هلیکوپترهای کبرای آمریکا شد.
در چنین جایی در دنیا که عراق در نهضت عدم‌تعهد و در یوگسلاوی و هند و کوبا و همه جا نفوذ داشت، جمهوری اسلامی کاری کرد که عراق در دیپلماسی کم آورد. اجلاس سران عدم‌تعهد در بغداد در سال ۱۳۶۱ برگزار نشد و روابط عراق با کشورهای عربی تیره شد و چیزهایی ازاین‌قبیل که نقش وزارت خارجهٔ ایران در آن جدّی بود. اگر بخواهم دقیق بگویم، از لحظه‌ای که امام قطعنامه را قبول کردند، آقای ولایتی شورای معاونین وزارت خارجه را تشکیل داد. سفیرمان در نیویورک اطلاع داد که آقای خاویر پرز دکوئیار مایل است وزیر خارجهٔ ایران را ببیند. دکتر ولایتی گفتند بیا باهم برویم. رفتم دنبال ایشان، از دم خانه تا فرودگاه تصمیم گرفتیم ستاد سیاسی جنگ تحمیلی تشکیل بدهیم و این ستاد در دفتر مطالعات سیاسی وزارتخانه تشکیل شد. دوستانی مثل آقای حسین طارمی، آقای سیدعلی خرم، آقای محمدعلی رسولی زحمت کشیدند و تا انتها ادامه دادند.
در مورد این زمزمه‌ها، به نظر من این‌ها مربوط به الان است نه آن‌موقع. آقای مهندس موسوی وقتی نخست‌وزیر بودند در دورهٔ دوم، رئیس ستاد نیروهای مسلح هم بودند. نمی‌دانم این تدبیر حضرت امام یا آقای هاشمی و یا کسی دیگر بود. قرار شد برای اینکه دولت بیشتر در امور جبهه قرار بگیرد و فاصله‌ای بین دولت و جنگ نباشد، کسانی‌که در دولت بودند یک سِمت جنگی هم داشته باشند. شاید ما این را از عراق یاد گرفتیم، چون آن‌ها وقتی می‌آمدند لباس نظامی به تن داشتند، خود صدام رئیس حزب بعث بود و فرماندهی جنگ را داشت؛ به همین دلیل، مهندس موسوی از شورای‌عالی دفاع حکم گرفتند و شدند رئیس ستاد کلّ نیروهای مسلح، آقای خاتمی معاون تبلیغات ستاد، آقای نبوی معاون فناوری یا تکنولوژی.
سال ۶۲ یک روز در دفتر مطالعات خانمی آمدند و گفتند من کتابی را ترجمه کرده‌ام، شما این را چاپ می‌کنید؟ من خیلی تعجب کردم، ما آنجا کتاب‌هایی که چاپ می‌کردیم برای نویسندگان خیلی مشهور بودند، دکتر جواد طباطبایی، دکتر فرهنگ رجایی، جلال‌الدین فارسی و دیگران. من فکر کردم این خانم مقداری خام باشد، گفتم چشم. کتاب را دادم به دکتر فرهنگ رجایی خواندند و گفتند این بی‌نظیر است. کتاب معروفی بود از مورگنتا، کتاب politics among nations، خانم دکتر حمیرا مشیرزاده که آن‌موقع لیسانس زبان در دانشگاه آزاد می‌خواندند و چون دانشگاه تعطیل بود این را ترجمه کرده بودند. من این را چاپ کردم. یک روز در دورهٔ بعد، از دفتر نخست‌وزیری به من زنگ زدند و گفتند ایشان با شما کار دارد. مهندس موسوی گفتند عجب کتابی است، صدتا از این کتاب را به من می‌فروشید؟ گفتم دفتر مطالعات که مال دولت است، شما به آنجا نظر لطف دارید. ایشان خیلی به آنجا بودجه می‌داد. یادم است یک بار به ایشان گفتم من پول می‌خواهم، کتاب و مجله می‌خواهم. گفتند چقدر؟ گفتم پانصد هزار دلار. گفتند یک نامه بنویس. من هم نوشتم. ایشان دستور داد به امور مالی که پرداخت شود. این پول را دادند و من به سفارت‌هایمان در لندن، پاریس، توکیو، نیویورک و مصر به هریک صد هزار دلار دادم و برای سفرا نوشتم اگر کتاب سیاسی بین‌المللی یا مجلهٔ خوبی هست، برای ما بفرستید.
یادم است یک بار دکتر ولایتی به من گفتند تو از کجا این پول‌ها را آوردی! (چون نمایندگی‌ها گفته بودند ما این پول را داریم، دکتر ولایتی می‌خواستند از ایشان اجازه بگیرند برای خرج‌های دیگر.) گفتم از مهندس موسوی گرفتم. ایشان خیلی ناراحت شد، گفت من چقدر به موسوی می‌گویم چند هزار دلار بده سفیرمان در فلان‌جا، یک کار خوبی کرده، می‌گوید ندارم! حالا به تو پانصد هزار دلار می‌دهد؟
به‌هرحال، ایشان گفت من صدتا از این کتاب می‌خواهم، پولش را هم می‌دهم. می‌خواهم این کتاب را برای تمام مدیران کشور بفرستم، این کتاب نگاه جدیدی می‌دهد؛ چون مورگنتا نگاه واقع‌گرایانه به کلّ مسائل روابط بین‌الملل دارد، نه آرمان‌گرایانه و مبتنی بر قدرت، می‌گوید در روی زمین باید چه‌کار کرد تا اخلاق هم روی زمین رعایت شود. کتاب‌ها را بردند و نامه نوشتند برای فرماندهان سپاه و ارتش و وزرا... که در سیاست خارجی، بازیگر داخلی نیستند و کسانی‌که از سیاست خارجی برای مسائل داخلی استفاده می‌کنند، مثل رأی و انتخابات... متوجه نیستند که در درازمدت ممکن است برگشت داشته باشد. سیاست خارجی در هر کشوری ادامهٔ سیاست داخلی است. سیاست داخلی تصمیم می‌گیرد و سیاست خارجی انجام می‌دهد و دیپلمات‌ها کسانی‌اند که باید نزدیک باشند به هستهٔ تصمیم‌گیری کشور تا کارها به‌درستی پیش برود. اما خیلی کم هست که خودشان تصمیم‌گیرنده باشند، به آن‌ها ابلاغ می‌شود و انجام می‌دهند.
تابستان سال ۶۷ در جلسهٔ سران سه قوّه به ما ابلاغ شد، به آقای ولایتی هم ابلاغ شد و ایشان به ما ابلاغ کردند و ما از همان روز شروع کردیم به مذاکره و بحث. منتها اینکه قبلاً به صلح و مذاکرات بعد از جنگ فکر می‌کردیم یا نه، بله فکر می‌کردیم، ولی یواشکی فکر می‌کردیم! من خودم یک حقوق‌دان خیلی خوب در هلند پیدا کرده بودم، پول داده بودم یک فیلم ساخته بودند و با او مصاحبه می‌کردند که رژیم حقوقی اروندرود چه بوده، الان چطور است و باید چه مدل باشد و چه بشود بهتر است. این‌ها را انجام داده بودیم و مجله‌ای به نام سیاست خارجی بود که خیلی مطالب در این مورد در آن منتشر شده بود و حرف‌هایی خوبی نوشته شده بود؛ اما ما هیچ‌یک نه جرئت می‌کردیم و نه می‌توانستیم چیزی برخلاف خطوط اصلی تبیین‌شدهٔ نظام انجام بدهیم، کار ما در همان چارچوب‌های تعیین‌شده بود.