با یک جمله ادای مطلب نمی‌شود. من خودم موقع شنیدن قطعنامه بغض کردم و دوستانم اشکم را برای اوّلین‌بار دیدند. فرمایش امام که به جام زهر اشاره کردند، برای ما ناگوار بود.
مسیری بود که طی کرده بودند و امام بالاخره این را پذیرفت، تصمیمش منطقی بود؛ یعنی هم جواب خداوند را داشت که بدهد و هم اینکه با شرایطی که پیش آمده بود، منطقی بود. آقایان با اطلاعات اقتصادی آمدند که بگویند ما از پسِ جنگ و هزینه‌هایش برنمی‌آییم. گفتند که الان تکنولوژی در جنگ حرف اوّل را می‌زند و در آن نامه اعلام نیازهایی برای جنگ کرده بودند که تهیهٔ آن‌ها هزینهٔ مالی سنگین داشت. نوعی از جنگ تعریف شده بود که این الزامات نمی‌توانست از پس آن بربیاید.
بنابراین، اوّلین نکته، نیروی ما و قوت ما در نیروی پیاده و روحیهٔ شهادت‌طلبی آنان بود؛ اگرچه سلطهٔ جهانی با شیمیایی‌کردن سعی کرد مزیت ما یعنی نیروی پیاده را کاهش دهد. برخی با نیت می‌گویند که امام فرمایششان این بود که جنگ، جنگ تا پیروزی و بعد این شد؛ خب، این نقض حرف بود. ایشان یک جا هم گفتند که من حاضرم خودم به مردم بگویم و از آبروی خودم بگذارم. ایشان از نظر اعتقادی جواب خدا را داشت و خطا نکرده بود؛ ولی دوستان ما نوع هدایت جنگ را به‌سمتی بردند که آن یک بررسی مجزا می‌خواهد و تا حالا زمان جنگ را تحلیل نکرده‌ایم.
برای نسل‌های آینده و کنونی نگران هستم که اگر این تحلیل‌ها بماند، هرکسی زمان جنگ را تفسیر به رأی کند. من شاهد شِکوهٔ معاون رئیس‌جمهور -که رئیس سازمان برنامه بودجه بود- بودم که فرماندهٔ سپاه نمی‌تواند چهارتا نیروی انسانی تأمین کند و ایدئال‌هایی که مطرح کرده بودند؛ چراکه اشاره کرده بود تجهیز چندصد گردان و تجهیزات و نیروی انسانی لازم است و حرف دولت این بود که شما الان در اعزام نیرو این ظرفیت را ندارید، چطور چند برابرش را می‌خواهید... این‌قدر پول می‌خواهد.
صحبت این بود که ما حاضریم گام‌به‌گام پیش رویم؛ یعنی ایشان بگوید برای سه‌ماههٔ اوّل این مقدار تجهیزات می‌خواهم و ما این‌ها را جور کنیم؛ اما ایشان یک برنامهٔ بلندمدت را یک‌دفعه می‌خواهد و این‌ها نمی‌تواند عملی شود. تناسب طرح با بودجه نمی‌خورد و این دلیل نمی‌شود که دولت کوتاهی کرده و یا کشور نسبت به جنگ بی‌مهری کرده باشد؛ همان‌طورکه گفتند. البته نمی‌گویم دولت از همهٔ ظرفیتش استفاده کرد یا نه؛ چون یک طرح، تحقیقات خاص را می‌طلبد. اینکه ما موشک و هواپیما و اتم و... می‌خواهیم، قطعاً بودجه‌اش در حدّ کفایت نبود. قابل‌تأمل است که این حرف را کسانی‌که مسئولیت جنگ را بر عهده داشتند، زدند، نه افراد عادی و غیرمطلع.
بحث دیگر، اقتصاد درون‌کشوری و اضطرار است. آقای رفیق‌دوست گفت که ما این کارها را می‌توانیم انجام دهیم و تجهیزات را داخل کشور با هزینهٔ یک‌سوم و یک‌چهارم خارج بسازیم. بهزاد نبوی گفت خدایا! حداقل در هیئت دولت شعور را به‌جای شعار حاکم بفرما. ایشان گفتند که این را بنویس و امضا کن؛ اما نکرد و خودش نوشت و تاریخ زد. یعنی نگاه‌ها این‌طور بود که می‌گفتند ما کاری می‌خواهیم بکنیم، در مقابل می‌گفتند، نمی‌توانید. داخل هیئت دولت هم می‌گفتند این جنگ را کی می‌خواهید تمام کنید و دائماً با شعار فریب می‌دهید. یعنی ما یک قدرتی در داخل کشور داریم و یک‌سری باورها که می‌گفتند این جنگ را زودتر تمام کنید. به نظر شما این قدرت را نداشتیم؟
من یک سؤال از شما دارم. آیا در دولت‌ها از همان زمان تا الان، نظرهای یک‌دست و خالص داریم و این‌ها با اهداف آرمانی و ملّی ما همسویی کامل دارد؟ باصراحت می‌گویم که نه! اینکه دولت‌ها را زیر سؤال ببریم یک مقدار فرق دارد و قطعاً افراد نسبت به جنگ دیدگاه‌های مختلفی داشتند؛ مثلاً ضرورت و غیرت و اهمیت را نمی‌دانستند و توجیهاتی هم داشتند و خناس‌ها به خیلی از این‌ها کمک می‌کردند؛ از مقام وزارت تا بالا و پایین، کسانی‌که با مشاوره‌های غلط محاسبات را اشتباه می‌کنند که ذهن افراد مطلوب و خودی ما می‌رفت جای دیگر.
آن‌طور قضاوت‌کردن کلیت دولت، نادرست و ناقص است. وقت خوبی است تا این آقایان در قید حیات هستند در مورد جنگ و این چالش‌ها رودررو صحبت کنند و فضای سیاسی و حذفی را کنار بگذاریم. مثلاً رئیس سازمان بودجهٔ وقت و فرمانده سپاه یا رئیس دولت وقت و... این‌ها باید بحث کنند. این‌ها تاریخ انقلاب است؛ اگر الان این چالش حل نشود، قضاوت برای بعدها و نگاه‌های جناحی و صنفی و رویکرد محدود می‌ماند.
شما جمله‌ای می‌گویید که اهمیت موضوع را می‌رساند و راه‌حلش سمینار آکادمیک منصفانه و فراغ از دغدغه و جناح‌بندی برای تحلیل جنگ است. چون الان بحث اقتصاد مقاومتی است، لازم است عقبهٔ آن را ببینیم. در مناظرات ریاست‌جمهوری، جنگ، رؤسای مجلس و دولت‌ها زیر سؤال رفتند و هیچ آدم سالمی نماند! به هرکس یک چیزی گفتند و فکر کردیم که با نفی دیگران می‌توانیم خود را اثبات کنیم.
این سؤال، سؤال مهمی است و دغدغهٔ ارزشی و منطقی است برای تاریخ انقلاب و پاسخ‌گویی به نسل جاری و آیندهٔ ما. اینکه من الان بگویم ما با این مدل جنگی که دوستان ما را به‌سمتش بردند، فشار اقتصادی سنگینی داشتیم و یا اینکه سناریویی برای عملیات طراحی نشده بود و انفعالی بود؛ یعنی ابتکار دست رقیب افتاده بود، اراده کرد فاو را گرفت و هی جلو آمد، منافقین را تجهیز کرد و... . این امر قبل‌ازاینکه به بودجه برگردد، به اعتقاد من به‌نحوی به مدیریت جنگ هم برمی‌گشت. نمی‌خواهم زیر سؤال ببرم، بلکه می‌گویم مدیریت جنگ باید بیاید در صحنه و موردسؤال قرار بگیرد و دفاع کند از خودش و با افرادی که انتقاد دارند روبه‌رو شود.
بنده به‌عنوان کسی‌که تجربهٔ جنگ و اقتصاد را باهم دارم، می‌گویم صرفاً مسئلهٔ اقتصادی نبود. امام روی ظرفیت‌ها حساب می‌کرد، اگر آن چالش‌ها رخ نداده بود. مطالعات نشان می‌دهد ما دارای کشوری هستیم که ذخایر مردمی‌اش حتّی با وجود فقر بالاست. طلا درعین‌حال که یک زینت است، یک دارایی است و سطح طلایی که در خانهٔ مردم بود و حاضر بودند در شرایط اضطرار -اگر امام می‌گفت- بیاورند، چنددَه تن می‌شد و جنگ با آن اداره می‌شد. اگر امام می‌فرمود که الان نیاز هست، خیلی‌ها فرش زیر پایشان را هم می‌دادند؛ ظرفیت‌هایی از مردم درمی‌آمد برای اداره و حمایت که خلأ صفر مادی را کاهش دهد. این بحث جایی نشده که ظرفیت‌های این‌گونه وجود داشت و یا بحث استقراض خارجی که امام گفتند. قرض هم با روش‌های مختلف بود و فرمایش خود امام بود.
من صرف اقتصاد را دلیل ادامه‌ندادن به جنگ نمی‌دانم؛ اما هزینهٔ بالای جنگ را نفی نمی‌کنم. این‌ها به دلیل نوع روش و مدیریتی بود که برای جنگ جاری شد و ما را به آن سمت کشاند.
قطعنامهٔ ۵۹۸ نقطهٔ عطفی شد که ما کاملاً سیاستمان تغییر کرد و جهان‌بینی جمهوری اسلامی هم ظاهراً تا حدّ زیادی تغییر کرد. ما قبلاً سیاست بستهٔ اقتصادی و اقتصاد دولتی و حمایت از مستضعفین داشتیم و بعدازآن به‌سمت سیاست‌های باز و بازار آمدیم. اوّل مبارزه با امپریالیسم بود و بعد دوستی و تنش‌زدایی با غرب مطرح شد، بحث‌های اجتماعی و فرهنگی هم در این حوزه شد. صرفاً در مورد اقتصاد در دولت اوّل و دوم آقای هاشمی شاهد یک به‌اصطلاح ولنگاری اقتصادی بودیم که باعث شد در نتیجهٔ این سیاست‌ها اتّفاقاتی در برخی شهرها بیفتد. بعد از قطعنامهٔ ۵۹۸، از سال ۶۸ تا ۷۴-۷۳، تحلیل کنید که چرا سیاست اقتصادی به این سمت رفت و چرا شاهد این اتّفاقات در کشور بودیم؟ خیلی از شهرهای ایران بعد از جنگ در ابتدای دههٔ ۷۰ شاهد شورش و اعتراضات مردمی بود؛ مشهد، اسلامشهر، شیراز، قزوین... .
بنده سیاست اقتصادی دوران جنگ را تعریف کردم. بنا نبود که ملاحظات و مداخلات قوی و گستردهٔ دولت در اقتصاد باشد. در شرایط جنگ یا تحریم اگر خیلی به ما فشار می‌آمد، مداخلهٔ دولت در اقتصاد مثل جیره‌بندی طبیعی می‌شد. به‌عنوان یک رویهٔ مطلوب نیست، اما اگر فشار وارد می‌شد، بایستی مداخله می‌شد. این حرف را قبول دارم که از ابتدای برنامهٔ اوّل رویکردهایی را حاکم بر نگاه به مدیریت و اقتصاد داشتیم که این‌ها در تقابل و تعارض بود با رویکردهای قبلی.
اوّلین حرفش این بود که کشورهای دنیا بعد از جنگ جهانی دوم مثلاً ژاپن وآلمان را دنبال کنید. ژاپن که دو شهرش هیروشیما و ناکازاکی با شیطنت دنیای سلطه با خاک یکسان شد، بعد از جنگ شعار رفاه نداد، بلکه شعار معروفشان این بود که کمربندها را سفت ببندید؛ یعنی کماکان یک ریاضت رفاهی داشته باشیم تا بنیهٔ تولید ملّی را که ضربه خورده بازسازی کنیم، کشاورزی و صنعت بتواند تولید کند و شکوفا شود تا از برکات آن در میان‌مدت استفاده کنیم.
خطای استراتژیک رخ داد و خطیب نماز جمعهٔ وقت اعلام کرد که مردم تحت فشارند و باید رفاه را بالا ببریم. این رفاه یک نوع ملاحظات پوپولیستی بود نه اینکه مردم نخواهند. ولی وقتی‌که شما توقع ایجاد می‌کنید، توقع بالا می‌رود؛ مهم‌ترینش مجلس سوم در خلال جنگ بود که بعد از قطعنامه، مجلس بحث‌هایی در مورد اقتصاد کشور مطرح کرد، با همان نگاه رفاه و اینکه از منابع خارجی قرض کنیم.
یک خاطره‌ای نقل کنم. ما از دانشگاه تهران رفتیم به کمیسیون‌های مجلس و آقای نواب، معاون وزیر اقتصاد هم بودند. همهٔ حرفشان این بود که در این شرایط بایستی سرمایهٔ خارجی را بیاوریم داخل ایران برای بازسازی که اصطلاحاً «کلمة الحق یراد بها الباطل» بود. اینکه ما سرمایه‌گذاری کنیم خوب بود، اما اینکه سرمایهٔ خارجی را که هیچ ایده و برنامه‌ای از آن نداریم استقراض کنیم، این انحراف است. یکی از آقایان روحانی هم یک نگاه عاقل اندر سفیهی کرد و گفت که ما در اسلام حکمی داریم به نام اکل میة، خارجی بد است و من قبول دارم، اما مردم مدت‌هاست در مضیقه‌اند و ما باید وام بگیریم تا رفاه مردم را بالا ببریم. تحت عنوان اینکه رفاه نیاز مردم است، افکار و تحلیل‌های ماه‌ها و سال‌های بعد از جنگ در کشور در میان تصمیم‌گیران در دولت و مجلس این بود.
این خاطره را نقل کردم تا این را به شما بگویم. رفاه را از رونق تولید که باید یک وقفه‌ای داشته باشد که این وقفه ریاضت است، دنبال نکردیم و گفتیم رفاه بالا برود، از طریق رفاه موقت و کاذب، از طریق قرض. در طرح مارشال در اروپا، آلمان که تخریب شدید شده بود، دلار آمریکا آمد در صحنه و آلمان بعداً رشد کرد و چند سال بعد کارخانهٔ فولکس‌واگن آن شروع به صادرات کرد. همه گفتند این نتیجهٔ تزریق دلار آمریکایی بود و داشتند این مدل را به خورد ما هم می‌دادند. اما این در آمریکای لاتین هم اجرا شد و خیلی از کشورها در دههٔ ۶۰ استقراض کردند، اما فقط آلمان آمد بالا و کشورهای آمریکای لاتین دچار بحران بدهی شدند. فرقش این بود که آلمان نیروی کار داشت و زیرساخت‌های بنیادی مثل ریل و راه‌آهن و بنادر و... داشت، حالا یک خسارت‌هایی هم خورده بود. آلمان تخصص داشت و طبیعت خوبی داشت و از قبل در آنجا توسعه وجود داشت. پول آمریکا فقط تنگنای پول را پر کرد، بقیهٔ عوامل رشد و توسعه وجود داشت. در آمریکای لاتین این پول رفت صرف مواد وارداتی برای بقای یک رئیس‌جمهور در حزبش و انتخابات شد و تولید از آن درنیامد، درنتیجه بحران بدهی پیش آمد که در نیمهٔ دوم قرن بیستم می‌توانید آن را ببینید.
خلاصه عرض کنم، در سال‌های بعد از جنگ در ایران، در ابتدا تلقی رفاه درست نبود. در ژاپن چهار، پنج سال اوّل یک وعده برنج دستمزدشان بود برای اینکه کار کنند. ما در این دوره به رفع موانع از سر راه تولید و شکوفایی آن باید فکر می‌کردیم که نکردیم. فکر کردیم با پول و استقراض و ادغام با خارجی‌ها اوضاع درست می‌شود. مناطق آزاد ایجاد کردیم و فکر کردیم که سرمایهٔ خارجی و تکنولوژی می‌آورد، اشتغال می‌آورد و صادرات را شروع می‌کنیم؛ اما معلوم شد سراب است.
الان مناطق آزاد چالش امنیتی است، چون مبادی ورود کالا شده و در آن‌ها پردازش صادرات نداریم. چندتا پالایشگاه را گفتیم مناطق آزاد است که توجیه کنیم مناطق آزاد می‌تواند مولّد هم باشد؛ درحالی‌که این ربطی ندارد به مدل مناطق آزاد.
پس انحرافات ازآنجا شروع شد که رفاه موردنظر مبتنی بر تولید نبود و فکر کردیم آمدن سرمایهٔ خارجی تحوّل ایجاد می‌کند و اطلاعات ناقص از مدل مارشال خارجی داشتیم و در مقابل به بحران بدهی آمریکای لاتین توجهی نمی‌کردیم. آقایان استدلال می‌کردند و فقط می‌گفتند آلمان و ژاپن چه شد، به اینکه این دو کشور چه ریاضت‌هایی کشیدند و چه خون دل‌هایی خوردند، اصلاً به این‌ها اشاره نمی‌شد.
رشد و توسعه که فقط به پول نیست، اگر بود الان عربستان با این مازاد پول که دارد، می‌بایست کشور پیشرفته‌ای باشد و شانه‌به‌شانهٔ آمریکا پیش برود! پول ترکیب می‌شود با تخصص و زیربنا و منابع طبیعی و مجموعهٔ این‌ها در یک مدیریت آگاهانه، رشد و توسعه را نتیجه می‌دهد. این انحراف وجود داشت و مدل‌های غربی مثل سیاست‌های تعدیل مطرح شد که خودش داستانی دارد.
ضمن ارزش‌گذاری برای کار شما، فرصت برای بحث‌های متقابل و مناظره باید درست شود و در مقابل نظر هرکس، نظریات رقیب قرار گیرد و قضاوت را افراد منصف بگویند. ازاین‌جهت که در کار شما این تضارب آرا و نظرات مختلف وجود دارد و سعی دارید از هرکس به میزان تخصص و آگاهی‌ای که دارد در حوزهٔ سال‌های جنگ و بعد از جنگ مصاحبه بگیرید و تجربه‌نگاری بشود، کار ارزشمند و خوبی است. امیدوارم موفق باشید.