در وزارت خارجه دو جریان موافق و مخالف مذاکره برای پایان جنگ وجود داشت
مرحوم حسین شیخ‌الاسلام از چهره‌های دیپلماتیک و انقلابی در طی چهار دهه پس از انقلاب بود که در اسفندماه ۱۳۹۸ بر اثر ابتلا به کرونا درگذشت. شیخ‌الاسلام در کنار دانشجویان پیرو خط امام در سال ۵۸ قرار داشت و ترجمهٔ بخشی از اسناد لانه جاسوسی آمریکا با وی بود. وی سپس به وزارت خارجه رفت و تا پایان عمر یکی از اعضای برجسته و شناخته‌شدهٔ این وزارتخانه بود؛ چهره‌ای که در مقطعی سفیر ایران در سوریه بود، در مقطعی معاون وزیر امور خارجه و در مقطعی هم مشاور امور بین‌الملل علی لاریجانی رئیس مجلس و مسئولین کمیتهٔ دفاع از حقوق مردم فلسطین و مشاور وزیر امور خارجه در دورهٔ محمد جواد ظریف بود.
حضور چهاردهه‌ای شیخ‌الاسلام در وزارت خارجه، از او چهره‌ای پخته و دقیق در حوزهٔ مسائل بین‌الملل ساخته بود. مصاحبه‌ای که در ادامه از نظر شما می‌گذرد، در اسفندماه ۱۳۹۴ انجام شده است. در این مصاحبه نظر او را پیرامون مقطع پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ در تیرماه ۱۳۶۷ و پایان جنگ جویا شده‌ایم.
برای شروع، اگر امکان دارد یک معرفی اجمالی از خودتان و سِمتی که در زمان جنگ و قطعنامهٔ ۵۹۸ داشتید، بفرمایید.
من اواخر سال ۵۹ و اوایل ۶۰ ازطرف شهید رجایی حکم معاونت سیاسی وزارت خارجه را داشتم و تا سال ۷۶ در این سمت بودم. بعداً وزارت خارجه به معاونت‌های منطقه‌ای تقسیم شد و معاونت سیاسی مثل موقعی که من معاون بودم، نبود. من معاونت منطقه‌ای عربی و آفریقایی را داشتم که مسائل جنگ و لبنان و... به آن مربوط می‌شد و انتخاب خودم هم بود که این منطقه را بگیرم.
اگر اجازه دهید از سال ۶۴ شروع کنیم. اتّفاقی که در این مقطع افتاد، فشارهای کشورهای عربی به ایران و تأمین مالی عراق بود که مشخصاً عربستان و مصر و کویت و اردن در رأس آن بودند. چرا کشورهای حوزهٔ خلیج فارس و برخی دیگر کشورهای عربی تمایل به ورود به جنگ ایران و عراق داشتند و به‌طور غیرمستقیم از طریق کمک‌هایشان به عراق، وارد جنگ نیابتی علیه ایران شدند و ازطرف دیگر، رابطهٔ این کشورها با صدام چطور بود؟ برای مثال، سوریه هم حزب بعث داشت، اما مخالف حزب بعث عراق بود، ولی بقیه موافقش بودند و تمایل داشتند جنگ را جنگ عرب و عجم کنند؛ صدام خیلی به این علاقه داشت.
جنگ ایران و عراق محصول تبانی و توطئهٔ آمریکایی، سعودی، صدام، امارات و کویت علیه ایران بود و اسرائیل هم نقش پشت پردهٔ قوی داشت. وقتی انقلاب پیروز شد، نظام‌های دیکتاتور منطقه احساس خطر کردند و حس کردند که این ساختار مردم‌سالار و دین‌سالار آن‌ها را به چالش کشیده و مردم دلشان می‌خواهد آزاد باشند و خودشان سرنوشتشان را تعیین کنند. دین‌سالاری آن‌ها که مبتنی بود بر اینکه شاه ولی امر است و کسی حق سؤال و انتقاد ندارد و انتقاد از ولی امر بدعت است، زیر سؤال رفت. اما یک نظام مردم‌سالار آمده که از بالا تا پایینش مردم هستند و می‌گویند باید رأس کشور یک فقیه عادل و باتقوا و ضدظلم و مدبر و مدیر و شجاع باشد، این صفت‌ها هم موروثی نیست. این‌ها اصلاً اعتنایی به ملت نداشتند و می‌گفتند این ثروت مال شاه است و به رعایای خودش هدیه می‌دهد و طبیعی بود که تصمیم گرفتند که این نظام موفق نشود. آمریکایی‌ها هم که پشتیبان دیکتاتورها ازجمله شاه ایران بودند، این‌ها را تحریک کردند، چون نظام شاهنشاهی برایشان در این منطقهٔ حساس و مهم از جهان خیلی بهتر بود.
یک توسعه‌طلب مثل صدام همیشه در سرش آرزوی رهبرشدن اعراب را داشت؛ بنابراین، براساس یک ساختار پولادین حزبی جمع شدند، برنامه‌اش را آمریکا داد و اطلاعاتش را آمریکا تأمین کرد و پولش را اماراتی‌ها و سعودی‌ها تقبّل کردند و مردم بیچارهٔ عراق سرباز این جنایت علیه ملت ایران شدند. وقتی صدام توافقنامهٔ ۱۹۷۵ را در پارلمان عراق پاره کرد، خبرنگاران پرسیدند چه می‌شود، گفت پاسختان را در تهران می‌دهم و مطمئن بود که به تهران می‌آید. چرا؟ برای اینکه خبیثی مثل بنی‌صدر سر کار بود که می‌خواست زمان بخرد و زمین بدهد و در حملهٔ طبس با آمریکا همکاری کرده بود و در جنگ شروع کرده بود به تماس‌گرفتن با آمریکا و در ترور شهید بهشتی و رجایی با آن‌ها توافق کرده بود.
خب، یک خبیثی مثل بنی‌صدر رئیس‌جمهور بود. منافقین در خیابان جوّ رعب و وحشت و ترور راه انداخته بودند و غیر از مقامات سیاسی، مردم عادی را هم ترور می‌کردند، در اتوبوس دوطبقه بمب می‌گذاشتند و ستون پنجم دشمن بودند. سپاه به آن صورت شکل نگرفته بود و ارتش هم نداشتیم؛ پس این نظریه دور از ذهن نبود که صدام بلافاصله به تهران بیاید. این مرحلهٔ اوّل جنگ بود، اما در مرحلهٔ دوم وقتی نتوانست بیاید، تصمیم گرفتند منطقهٔ زرخیز ایران که همهٔ امکانات برای تبدیل‌شدن به یک کشور را داشت، مثل آب، نفت، کشاوزی، پایانهٔ اتصال به دریا و... را بگیرند و از ایران جدایش کنند و به آن بگویند محمره و عبادان! و نقشهٔ جدید کشیدند و نامش را گذاشتند عربستان ایران.
همان‌هایی که در توطئهٔ اوّلیه بودند، اینجا هم شریک بودند و توانستند برخی کشورهای عرب شاهنشاهی ازجمله اردن را متحد کنند که در جنگ نقش خبیثانه‌ای بازی کرد. ملک حسین به‌سمت ایران توپ شلیک کرد، مثل علی عبدالله صالح که او هم به‌سمت ایران توپ شلیک کرد؛ خواستند این را به جنگ همهٔ عرب‌ها علیه فارس‌ها و عجم‌ها تبدیل کنند. اینجا مرحوم حافظ اسد [رئیس‌جمهور وقت سوریه] مخالفت کرد و نقش بی‌بدیلی بازی کرد و از وزیر امور خارجهٔ ایران دعوت کرد که به کنفرانس جبههٔ پایداری برود که تشکیل شده بود از سوریه، لیبی، الجزایر، سازمان آزادی‌بخش فلسطین و یمن جنوبی. این‌ها خودشان را از دیگر سازش‌کاران عرب که مصر و اردن و... بودند، جدا کرده بودند. نظریات مختلفی هست که چرا حافظ اسد این کار را کرد. برخی می‌گویند چون از نظر دین و مذهب به ایران نزدیک‌تر بود، خواست به ایران تکیه کند. برخی می‌گویند چون از اوّل ایران شعارِ اوّل ایران بعد فلسطین را داد و سفارت اسرائیل را به فلسطینی‌ها داد و روز قدس اعلام کرد و... اسد دید اگر می‌خواهد با اسرائیل بجنگد، ایران متحدش است. امام‌موسی صدر گفتند که اسد هم نماز می‌خواند، هم روزه می‌گیرد و شیعه است و همسرشان هم نذرهایی برای آستان امام‌رضا (ع) می‌فرستاد. وقتی بعضی از کشورهای عرب تهاجم علیه ایران را شروع می‌کنند، آقای اسد می‌گوید من نیستم، این جنگ من نیست، جنگ من در جولان است و اجازه نمی‌دهد یک جبههٔ عربی علیه ما ساخته شود. به وزارت خارجهٔ ما می‌رود. کنفرانس جبههٔ پایداری در یمن، نمایش خوبی با پشتیبانی آقای اسد می‌دهد و این فرصت را از دست دشمنان ما می‌گیرد. وقتی ما می‌رسیم به خرمشهر این توطئه هم شکست می‌خورد. اینجا یکی از طراحان جنگی که کمپ دیوید را طراحی کرده و شخصیت مبتکر استکبار است، تز جنگ بدون برنده را می‌دهد و می‌گویند الان نباید بگذاریم ایران پیروز شود و تلاش‌هایی برای به‌دست‌آوردن دل ایران می‌کنند و پیشنهاد می‌دهند ایران به آزادی گروگان‌هایشان در لبنان کمک کند و در عوض، این‌ها تجهیزاتی را که می‌خواهیم به ما بدهند؛ چون از اوّل جنگ و حتّی از پیروزی انقلاب، آمریکایی‌ها علی‌رغم تعهدی که داشتند و باید تجهیزاتی را که به ایران فروخته بودند تحویل دهند، به این تعهد عمل نکردند.
البته خیلی‌ها را ما ساختیم. ضدهوایی‌هایمان هاگ بود، ما پرتاب‌کننده‌اش را داشتیم اما موشکش را تمام کرده بودیم، بهترین ضد سلاح تاو بود، ما وقتی خودمان قطعات را سوار می‌کردیم، کار نمی‌کرد و خیلی طول کشید که بفهمیم اشکال کجاست. اشکال این بود که ضریب خطای مجموعه از ضریب خطای جزئی بیشتر می‌شد و خطاهایی که مرحله‌به‌مرحله جمع می‌شد، درنهایت باعث می‌شد کار نکند. ما تاو نیاز داشتیم، در یک معاملهٔ اطلاعاتی درخواست هاگ و تاو کردیم. در مقابل آزادی گروگان‌ها در لبنان، تاو و هاگ به‌دست آوردیم. آمریکایی‌ها دفعهٔ دومی که می‌خواستند تجهیزات را ارسال کنند، از انبارهایشان در اسرائیل فرستادند، یا تجهیزات را دادند به اسرائیل و اسرائیل هم تاریخ مصرف گذشته‌هایش را به ما داد. وقتی این‌ها آمد و دیدیم رویشان عبری نوشته شده است، دیدیم نمی‌شود با این‌ها با یک کشور عربی جنگید و آن‌ها را پس فرستادیم و یک خوش‌خیالی به آمریکایی‌ها دست داد و گول اطلاعاتی خوردند و نفر سوم کشورشان مک‌فارلین را با یک تجهیزاتی به ایران فرستادند؛ با کیک و کلید تهران! آقای هاشمی و همهٔ ما تعجب کرده بودیم، هاشمی باور نمی‌کرد اینکه در هواپیماست مک‌فارلین باشد.
دوستان ازجمله آقای روحانی که الان رئیس‌جمهورند و آقای دکتر هادی که نمایندهٔ مجلس بودند، بروند از روی عکس‌های در پرونده، ایشان را شناسایی کنند و ببیند چرا اینکار را کرده و با کدام هماهنگی قبلی؟ مک‌فارلین آن‌قدر ذلیل شده بود (چون ما نمی‌گذاشتیم از هواپیما پیاده شود) که آخرین درخواستش این بود، بیاید در لابی هتل استقلال و آقای هاشمی که رد می‌شود یک سلام بکند. نفر سوم ایالات‌متحده بعد از رئیس‌جمهور و معاون رئیس‌جمهور در این حالت بود آدم باشخصیتی هم بود، برای اینکه شکست خورده بود، رفت آنجا خودکشی کرد؛ هرچند نجاتش دادند. این بزرگ‌ترین شکست اطلاعاتی آمریکا بود در یک جنگ؛ به‌خاطر اشتباه خودشان شکست خوردند.
چه دلیلی باعث شده بود مک‌فارلین به ایران بیاید و با مقامات ایرانی مذاکره کند؟ برخی معتقدند خیلی‌ها ازجمله آقای هاشمی تمایل داشتند حالا که جنگ را به این مرحله رسانده‌ایم با آمریکا مذاکره کنیم و جنگ را به نفع خودمان جلو ببریم. برخی‌ها معتقدند آمریکا به این نتیجه رسید که برندهٔ جنگ درنهایت ایران است و بیاید پشت ایران بایستد. تحلیل شما از این اتّفاقات چیست؟ چرا رابرت مک‌فارلین خودش به ایران می‌آید و چه نقطهٔ عطفی در جنگ ما می‌شود؟ چون بعداً صدام احساس کرد که داشته از پشت خنجر می‌خورده، بنابراین فشار زیادی به تهران آورد و آمریکا هم برای جبران، اطلاعات زیادی در اختیار عراق گذاشت.
نه؛ این یک اشتباه اطلاعاتی بود که ازطرف مذاکره‌کننده‌شان که آدم ساده‌ای بود فریب خوردند و چیزی بود که خدا در کاسه‌شان گذاشت. به نظر من، اگر هاشمی می‌دانست، آن برخورد را با ایشان نمی‌کرد. نمی‌دانستند مک‌فارلین است و حالا که فهمیده‌اند از او استفاده کنند. علی‌الخصوص با وجود امام که موضعش را می‌دانستیم، کسی جرئت نمی‌کرد چنین کاری بکند. امام خودش را رودرروی آمریکا قرار می‌داد و می‌خواست با او مقابله کند و نظام آمریکا را یک نظام ظالمانه می‌دانست که هم در کشور خودش ظالمانه است، هم در نظام بین‌الملل یک ساختار ظالمانه را درست کرده است. البته در بین همهٔ بزرگواران مثل شهید بهشتی و حضرت آقا، روی هاشمی به حضرت امام بازتر بود، حتّی در قضیهٔ بنی‌صدر فقط آقای هاشمی جرئت داشت با امام صحبت کند. اما این قضیه با مبانی امام و انقلاب فرق می‌کرد، اوّل دنبال نابودی آمریکا بود.