تا زمانی‌که آقای خمینی زنده بود، مشکلات را به‌نوعی روی دوش ایشان می‌انداختند، اما بعد از فوت ایشان، وقتی دولت در اختیارشان قرار گرفت مجبور شدند شعارهای دیگری بدهند.
دکتر ابراهیم یزدی از چهره‌های کلیدی دولت مهندس بازرگان از بهمن‌ماه ۱۳۵۷ تا آبان‌ماه ۱۳۵۸ بود که در این دولت به ِسمت وزیر امور خارجه نیز رسید. وی بعدها در اوّلین انتخابات مجلس شورای اسلامی، به‌عنوان نمایندهٔ مردم تهران انتخاب شد و بعد از فوت مهندس بازرگان، در ابتدای دههٔ ۷۰، به ِسمت دبیر کلّ نهضت آزادی ایران رسید و تا زمان فوتش سال ۱۳۹۶ در این سِمت باقی ماند.
ابراهیم یزدی به دلیل روابط نزدیکش با امام در پیش از انقلاب و اختلافات در پس از انقلاب، نگاه و تحلیل متفاوتی به مسائل جنگ و پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ دارد؛ به همین دلیل، در اسفندماه ۱۳۹۴ با وی مصاحبه‌ای انجام دادیم تا نظر او را دربارهٔ مقطع پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ و پایان جنگ ایران و عراق جویا شویم.
سؤال اوّل در مورد بحث‌هایی است که منجر به قطعنامهٔ ۵۹۸ می‌شود و جنگ در مردادماه ۶۷ به‌اتمام می‌رسد. لطفاً مواضع خود را با توجه به اینکه زمانی هم وزیر امور خارجه بودید، در مورد این موضوع بیان کنید. و اینکه چه شد ایران به قطعنامهٔ ۵۹۸ رسید و قبول آن چه تأثیری بر ایران داشت؟ به‌هرحال، کسی تا آن مقطع شاید باور نمی‌کرد امام حاضر به پذیرش قطعنامه باشد.
در مورد عراق، بنده معاون نخست‌وزیر در امور انقلاب و مسئول شورای امنیت ملّی بودم؛ بنابراین، با دوستان مطرح کردم که آمریکا و انگلیس و اسرائیل که ۲۵ سال در ایران همه‌کاره بودند و می‌دانستند که دارد انقلاب می‌شود و نتوانستند جلو انقلاب را بگیرند، حالا که انقلاب پیروز شده، آیا می‌توان این فرض را قبول کرد که این سه کشور بگویند حالا که رهبرتان هم یک روحانی جلیل‌القدر است و نماز شب می‌خواند، ما دیگر به شما کاری نداریم و همه‌چیز تمام است؟ خیر؛ پس این سه کشور برای ایران پس از پیروزی انقلاب چه سناریوهایی درنظر داشتند؟
من در اسفند ۵۷ هم مطرح کردم که سه سناریو موردبررسی است:
ایجاد آشوب و بی‌ثباتی: آن‌قدر آشوب ایجاد کنند که یا نظام سقوط کند و یا برای حفظ خود دست به سرکوب بزند که درنتیجه، پایگاه مردمی‌اش را از دست خواهد داد و یا برای اینکه سقوط نکند، به قدرت‌های خارجی پناه خواهد برد.
حمله از خارج: همان‌موقع در اسفند ۵۷ پیش‌بینی می‌کردیم که عراق به ایران حمله کند، ولی آن را قابل‌پیشگیری می‌دانستیم و سیاست دولت موقت و ما پیشگیری از حملهٔ عراق بود. در این مورد موفق بودیم.
خط خزندهٔ نفوذی: در این مورد متأسّفانه شکست خوردیم و نفوذ کردند.
دیدار من با صدام در هاوانا بخشی از دیپلماسی ما برای جلوگیری از حملهٔ نظامی بود. قبل از جلسه با صدام، شاهزاده بن‌جدید رئیس‌جمهور الجزایر، حافظ اسد رئیس‌جمهور سوریه، قذافی رهبر لیبی، عرفات رهبر سازمان آزادی‌بخش فلسطین و علی عبدالله صالح از یمن که این‌ها گروهی به نام جبههٔ رفص بودند صحبت کردم و گفتم که انقلاب ایران بزرگ‌ترین حامی رژیم صهیونیستی یعنی رژیم شاه را از بین برده، حالا صدام چرا نیروهایش را به پشت مرزهای ما آورده؟ آن‌ها را به پشت مرزهای اسرائیل و اردن ببرد. چرا می‌خواهد به ایران حمله کند؟ همه با صدام صحبت کردند و حتّی میان شاهزاده بن‌جدید با صدام بحث سیاسی تندی صورت گرفت. یحیی‌بن‌صاد وزیر امور خارجه به من گفت که این دو قیل‌وقال داشتند.
شاهزاده بن‌جدید با من و صدام صحبت کرد که یکدیگر را ببینیم و ما هم دیدیم. بنده متن کامل آن مذاکرات را منتشر کرده‌ام. صدام اظهار علاقه کرد که به ایران بیاید. ما این را مفید می‌دانستیم، اما آن‌چنان با او مخالفت شد که موضوع منتفی شد. روزنامه جمهوری اسلامی (وابسته به حزب جمهوری) به‌شدت مخالفت کرد و آمدن صدام به ایران را مانند آمدن چن لای به ایران در زمان شاه دانست! درحالی‌که قیاس مع‌الفارق بود؛ آن‌موقع حکومت غاصب شاه بود که به ضررش تمام می‌شد، اما اینجا به ضرر جمهوری اسلامی نبود، بلکه به نفع ما تمام می‌شد. ضمناً اگر ما بخواهیم جلو جنگ را بگیریم بایستی از طریق دیپلماسی بگیریم. صدام علاقه داشت به ایران بیاید؛ چرا مخالفت کردند و حرف‌هایی زدند که منتفی شد؟ بنابراین، ما ایرانی‌ها هم در حملهٔ عراق به ایران مسئولیم، اما آن را محکوم می‌کردیم. در تحلیل‌هایم هم گفته‌ام که اگر گروگان‌گیری برای ۴۴۴ روز ادامه پیدا نمی‌کرد، صدام هیچ‌وقت جرئت حمله به ایران را پیدا نمی‌کرد. حملهٔ عراق به ایران محصول گروگان‌گیری طولانی‌مدت بود.
مورد دوم اینکه ما در فاز اوّل جنگ موفق بودیم، خرمشهر را آزاد کردیم و عراق عقب‌نشینی کرد و بهترین فرصت بود برای صلح. در اسناد و مدارک و مصاحبه‌هایم هم هست که عراق اعلام آمادگی کرد تمام شرایط ایران را برای صلح می‌پذیرد و توسط ایتالیا به آقای هاشمی پیشنهاد دادند که صد میلیارد دلار حاضرند غرامت بدهند. چون فاز اوّل جنگ تا قبل از فتح خرمشهر تلفات و خسارات ما از هر جهت نسبت به شش سال بعد بسیار کم بود؛ بنابراین، گرفتن این غرامت بسیار خوب بود. حتّی رهبران عرب در طائف جمع شدند و گفتند که ما این را پرداخت می‌کنیم. بعضی آقایان ازجمله آقای خامنه‌ای گفتند خود عراق بایستی بدهد. ما گفتیم به ما چه مربوط است، عرب‌ها می‌خواهند به صدام کمک کنند. بعد هم گفتند اوّل گفته‌اند صد میلیارد و حالا می‌گویند نود میلیارد. اگر واقعاً می‌خواهیم حل شود، بایستی مذاکره کنیم و بر سر میزان غرامت هم به توافق خواهیم رسید و تمام می‌شود.
اما این‌ها نمی‌خواستند جنگ با فتح خرمشهر تمام شود؛ چراکه نیاز داشتند سپاه را توسعه دهند و تثبیت کنند. سپاه تا فتح خرمشهر یک ارتش کلاسیک نبود، بعدازآن به یک ارتش کلاسیک تبدیل شد. ارزیابی سپاه هم از جنگ درست نبود. آقای هاشمی و رضایی نزد آقای خمینی رفتند و گفتند که دیگر نمی‌توانیم ادامه دهیم؛ احمد خمینی هم اسناد آن را منتشر کرد. آقای خمینی گفت که مگر شما نمی‌گفتید که اگر بیست سال هم طول بکشد ما می‌توانیم، حالا چه شده؟ و آن‌ها تأکید کردند که نمی‌توانیم و برای ادامه ۳۰ میلیارد دلار بودجه لازم داریم که بایستی از روس‌ها قرض بگیریم تا بتوانیم این‌وآن را برای ادامهٔ جنگ بخریم. آقای خمینی گفت که شما به بنده اطلاعات غلط دادید و قطعنامهٔ ۵۹۸ را پذیرفت، چون گفته بودند، نمی‌توانیم و درست هم می‌گفتند.
وقتی عراق در سال ۶۷ در دشت عباس حمله کرد، سپاه متلاشی شد. آنجا دپوی تجهیزات نظامی ایران در جنگ عراق بود. عراق آنجا را گرفت و تجهیزات عظیمی که آنجا بود همه را به عراق برد. تمام نیروهای ما در دشت عباس پراکنده شدند. آقای خمینی در چنین شرایطی در تیرماه ۱۳۶۷ قطعنامه را پذیرفت. منتها ما یک یادداشت نوشتیم برای آقای خمینی به‌عنوان بیانیهٔ نهضت مبنی بر اینکه قطعنامه می‌گوید طرفین آتش‌بس را بپذیرند و به پشت مرزهای بین‌المللی برگردند. ما در نامه متذکر شدیم که این عبارت مرزهای بین‌المللی ابهام و ایهام دارد، مرزهای بین‌المللی تعریف ندارد، چه کسی مرزهای بین‌المللی را تعریف می‌کند؟ عراق مدعی است که مرز ایران و عراق در رودخانهٔ اروند، ساحل ایران است و ایران هیچ حقی به رودخانه ندارد. ما گفتیم نوشته شود به پشت مرزهای قبل از آغاز تخاصم. ما به آقای خمینی نامه نوشتیم و گفتیم این بایستی اصلاح شود و به شرط اصلاح، قطعنامه را بپذیریم که نشد. بعدها من از مهدوی‌کنی پرسیدم که چه شد، گفت قادر نبودیم ادامه بدهیم.
به نظر شما با پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ جهان‌بینی جمهوری اسلامی چه تغییری کرد؟ مثلاً قبل از قطعنامه یک اقتصاد دولتی داریم، بعد شاهد یک دگردیسی هستیم که بعد از پذیرش قطعنامه، اقتصاد تبدیل به اقتصاد بازار و سرمایه‌داری شد. قبل از پذیرش قطعنامه آرمان و شعارها مثل حمایت از مستضعفین و... خیلی پررنگ بود و بعدها کم‌رنگ شد. چرا قطعنامهٔ ۵۹۸ یک نقطهٔ عطف شد؟
اهمیت قطعنامه در این است که به جنگ خاتمه داد و در مقطعی بود که خیلی هم به نفع ایران نبود، برای اینکه مسئلهٔ غرامت را مسکوت گذاشتند. سازمان‌های بین‌المللی می‌گفتند، پرداختن به مسئلهٔ غرامت دو بخش دارد: تا فتح خرمشهر و بعدازآن. سازمان ملل و متخصصین آن می‌گفتند که مسئول شروع جنگ تا فتح خرمشهر عراق است، ولی بعدازآن ادامهٔ جنگ بر عهدهٔ ایران است؛ چراکه صدام آمادهٔ صلح بود. قطعنامهٔ ۵۹۸ به جنگ خاتمه داد اما در شرایطی نامساعد و به ضرر ایران؛ چراکه ما به‌خاطر سیاست‌های «باری‌به‌هرجهت» هیچ‌وقت از عراق غرامت نگرفتیم، درحالی‌که کویت از عراق غرامت خوبی گرفت.
شما فکر می‌کنید اینکه آقای هاشمی مسیر متفاوتی را نسبت به ده سال قبل انتخاب کرد، به یک بن‌بست فکری رسیده بود یا فکر می‌کرد این‌گونه کشور بهتر اداره می‌شود؟ چراکه در سال ۶۸ که به ریاست‌جمهوری رسیدند، گفتند که بایستی به زندگی و معیشت مردم برسیم. این تغییر در نگاه را که منجر به اتّفاقاتی هم شد و اعتراض برخی را برانگیخت و گفته شده حتّی اتّفاقات سال ۷۶ «نه» به سیاست‌های آقای هاشمی بود، درست می‌دانید؟
فقط موضوع قطعنامه نیست؛ چراکه این اتّفاقات بعد از درگذشت آقای خمینی است. تا زمان حیات ایشان برای مسئولین کشور فرافکنی راحت بود و هرجا به بن‌بست می‌رسیدند و کم می‌آوردند، به گردن آقای خمینی می‌انداختند، ولی بعد از فوت ایشان نمی‌توانستند. یکی رهبر و یکی رئیس‌جمهور شد و طبیعی بود که تغییر سیاست بدهند و به وضع اقتصادی سروسامان دهند. طرف مسئول شده و دیگر آقای خمینی هم نیست که با یک اظهارنظر وی همه‌چیز حل‌وفصل شود. آقای خمینی وقتی قطعنامه را پذیرفت، گفت که من جام زهر را نوشیدم. خیلی از بچه‌های سپاه ناراحت بودند، اما نمی‌توانند اظهار ناراحتی کنند. آن‌ها آن نظری را که نسبت به آقای خمینی داشتند نسبت به هاشمی و دیگران نداشتند. هاشمی مجبور بود بگوید، برویم دنبال معیشت مردم. بالاخره رئیس‌جمهور بود و بایستی سروسامانی به اقتصاد ملت بدهد و با این اتّفاقات طبیعی بود این مواضع را بگیرد.
تحلیل شما به‌عنوان کسی‌که در سیاست خارجی تخصص دارید، در این مورد که می‌گویند قطعنامهٔ ۵۹۸ تا دو سال بعد یعنی تا تابستان ۱۳۶۹ یک نوع بن‌بست بود، چیست؟ چون عراق هنوز در خاک ما بود، سرنوشت اسرا معلوم نبود و غرامت هم پرداخت نشده بود.
قطعنامهٔ ۵۹۸ چند ابهام داشت: اوّل عبارت مرزهای بین‌المللی و دوم مسکوت گذاشتن مسئلهٔ غرامت بود که باید کدام کشور به‌دنبالش برود. عراق قطعنامه را به‌عنوان آتش‌بس پذیرفت و ایران هم پذیرفت، اما «پادرهوا» باقی ماند. عراق بنا به دلایل دیگری به کویت حمله کرد. کویت هیچ‌وقت کشور مستقلی نبوده، قبل‌ازاینکه به‌صورت کشور مستقل درآید، بخشی از ایالت بصرهٔ عراق بود و همیشه دولت عراق چه در زمان صدام و چه قبل‌ازآن، نسبت به کویت ادعای ارضی داشته است. (بخشی از سرزمین کویت موردادعای عربستان هم بود.)
بنابراین، عراق به جبران ناکامی در جنگ ایران، چون هزینه و تلفات زیادی داد و چیزی به‌دست نیاورد و به هیچ‌یک از اهدافش نرسید، چراکه می‌خواست مرز اروند را تثبیت کند اما نشد؛ بنابراین برای حفظ موقعیتش به کویت حمله کرد. این حمله هم بالاخره گره‌ای از روند قطعنامه باز کرد. اگر صدام به کویت حمله نمی‌کرد، شاید تا سال‌ها در خاک ما می‌ماند و اسرا را هم آزاد نمی‌کرد.