آنچه می‌خواهم بگویم این است که ما هیچ تلاشی نکردیم که جلو جنگ را بگیریم. شاید اگر تلاش می‌کردیم، موفق می‌شدیم و جنگ اتّفاق نمی‌افتاد. شاید هم نه، طبق این تئوری که داریم، باز هم آمریکا به صدام می‌گفت به جمهوری اسلامی ایران حمله کن، برنامه‌های دیگر ما شکست خورده؛ لیبرال‌ها را خواستیم حاکم کنیم، شکست خورد؛ از مسعود رجوی پشتیبانی کردیم، شکست خورد؛ بنی‌صدر را آوردیم روی کار، شکست خورد؛ به کردها گفتیم بروید دنبال تجزیه‌طلبی، شکست خورد و... بنابراین، آخرین ترفند و تاکتیک آمریکایی‌ها این بود که به صدام که مزدورشان است، گفتند به ایران حمله بکن. آنچه مسلم است ما هیچ تلاشی نکردیم که جلو جنگ را بگیریم؛ (این یک).

دو، من جنگ را به قبل از ۶۴ و بعد از ۶۴، دولت اوّل موسوی و دولت دوم موسوی تقسیم نمی‌کنم و فکر هم نمی‌کنم که این تقسیم‌بندی درست باشد. البته من آن سال‌ها در ایران نبودم، مهر ۶۳ برای تحصیل دکترا و تغییر رشته به علوم انسانی به انگلستان رفتم. درست است که من ایران نبودم، ولی خواب و بیداری من و همهٔ زندگی من دنبال جنگ بود که دارد چه می‌شود؟ آن‌موقع ماهواره و اینترنت نبود، ولی فکر نمی‌کنم مطلبی در مورد جنگ، ایران و عراق، گاردین، ایندیپندنت و فایننشال تایمز چاپ می‌کرد و من نمی‌فهمیدم و نادیده می‌گرفتم؛ به‌خصوص مواقعی که عملیات صورت می‌گرفت، هرچه بود رصد می‌کردم.

من معتقدم که تقسیم‌بندی شما درست نیست، جنگ به چند مرحله تقسیم می‌شود: مرحله اوّل، وقتی صدام حمله کرد، ما غافل‌گیر شدیم و سیاست در ابتدا این بود که بگذاریم بیایند جلو بعد حمله بکنیم. غلط بود یا درست، من نمی‌دانم، من نظامی نیستم. یک‌سری از نظامی‌ها و بنی‌صدر در ابتدای جنگ این نظرات را داشتند. عراق چون مجهز بود و سازمان‌یافته عمل می‌کرد، توانست خرمشهر را بگیرد، آبادان را هم می‌خواست بگیرد ولی نتوانست. من فکر می‌کنم این فاز اوّل جنگ است: پیروزی‌ها و پیشروی‌های عراق. فاز دوم جنگ از زمانی اتّفاق می‌افتد که جنگ از حالت کلاسیک خارج می‌شود و اینکه ارتش جمهوری اسلامی به جنگ با ارتش عراق برود، این‌طور نیست؛ چون دیگر ارتشی نیست، ارتش درب‌وداغان شده بود، همهٔ سرانش را خلخالی اعدام کرده بود، اختلاف بین بنی‌صدر و... .

جنگ، جنگ میهنی شد؛ مانند آن اتّفاقی که در شوروی در استالینگراد در جنگ جهانی دوم افتاد. به‌جای اینکه ارتش و قوای مسلح جلو ارتش عراق را بگیرند، مردم (دانشجو، طلبه، بازاری، راننده اتوبوس شرکت واحد...) اسلحه گرفتند و رفتند با ارتش عراق جنگیدند. این چیزی بود که نه آمریکایی‌ها پیش‌بینی کرده بودند، نه ما پیش‌بینی کرده بودیم، نه عراقی‌ها پیش‌بینی کرده بودند. مردم برای دفاع از اسلام به عشق اسلام و به عشق کربلا و امام‌حسین (ع) به‌پا خاستند. این مرحلهٔ بعدی است که نه‌تنها منجر به شکستن حصر آبادان و بازپس‌گیری یک‌سری جاها شد، بلکه ما توانستیم به کمک داوطلبین مردمی، ماشین نظامی عراق را متوقف کنیم. اوج این مرحلهٔ دوم، فتح و بازپس‌گیری خرمشهر در خرداد ۶۱ بود. فقط عراقی‌ها فکر نمی‌کردند ما بتوانیم خرمشهر را پس بگیریم؛ ما خودمان هم باور نمی‌کردیم که بتوانیم. چه کسی فکر می‌کرد ما در فتح خرمشهر ۲۱ هزار اسیر بگیریم؟

مرحلهٔ سوم، بعد از فتح خرمشهر شروع شد و مرحلهٔ سرنوشت‌سازی بود و آیندهٔ جنگ را رقم زد؛ چراکه ما باید تصمیم می‌گرفتیم که بعد از فتح خرمشهر وارد خاک عراق بشویم و یا اینکه بر سر میز مذاکره برویم. اگر شما روزنامه‌های سال ۶۱ را بعد از فتح خرمشهر بخوانید، می‌بینید که نوشتند ما در فلان‌جا به نقطهٔ صفر مرزی رسیدیم، ما بعد از گرفتن خرمشهر تمام مناطقی را که عراقی‌ها گرفته بودند آزاد کردیم. منتها سؤال این بود: حالا که این‌ها را گرفتیم و رسیدیم به صفر مرزی و عراق تجاوزگر را بیرون انداختیم و نشاندیم سر جایش، آیا باید جنگ را تمام کنیم و آتش‌بس را بپذیریم و بگوییم عراق باید غرامت بدهد یا خیر؟ ما خیلی جدّی در مورد این سؤال فکر نکرده بودیم، چون فکر می‌کردیم فعلاً باید بجنگیم و عراق را بیندازیم بیرون، فکر نمی‌کردیم خرداد ۶۱ موفق شویم. بعد از این کار، رسیدیم به اینکه حالا باید چه‌کار کنیم؟ می‌خواهیم وارد عراق شویم یا نه؟ من فکر می‌کنم مسئولین کشور برای این سؤال خود را آماده نکرده بودند، یک عده گفتند وارد عراق شویم و یک عده گفتند، نشویم. می‌توانیم حدس بزنیم آن عده از اعضای شورای‌عالی جنگ که انقلابی‌تر و جوان‌تر و رادیکالی‌تر بودند و بچه‌های سپاه، می‌گفتند وارد شویم و آن‌هایی که معقول‌تر و پخته‌تر بودند، می‌گفتند وارد نشویم، چون آن‌وقت ما متجاوز می‌شویم. رفتند پیش امام، ایشان هم جوابی نداشت که بدهد و موضوع را به خودشان احاله کرد.

خودشان نشستند و به این نتیجه رسیدند که با توجه به پیروزی‌های شگفت‌انگیزی که به‌دست آورده‌ایم، وارد خاک عراق شویم و بصره را بگیریم، کسی چه می‌داند، شاید صدام سقوط کند! اگر هم سقوط نکند حداقلش این است که با دست پر پشت میز مذاکره برویم تا بتوانیم امتیاز بگیریم.

اگر دقت کنید، از بازپس‌گیری خرمشهر تا (اگر اشتباه نکنم) عملیات رمضان بود که ما خواستیم بصره را بگیریم. اوّلین تلاش ما برای گرفتن بصره چیزی حدود دو ماه طول کشید. این دو ماه زمانی بود که ما مردد بودیم که وارد عراق بشویم یا نه. نهایتاً زمانی‌که شورای‌عالی دفاع گفت وارد عراق بشویم، امام هم که تصمیم را به خودشان محول کرده بود، موافقت کرد و در آن نامهٔ معروف گفتند که شهرها را نزنید و با مردم به‌خوبی رفتار کنید و برای ورود به عراق توصیه‌های اخلاقی کرده بودند. منتها همان‌گونه که عراقی‌ها حساب نکرده بودند که اگر وارد ایران شوند، مردم ایران اسلحه به‌دست می‌گیرند و با آن‌ها می‌جنگند، ما هم اینجا را نخوانده بودیم که اگر ما وارد عراق شویم، عراقی‌ها برای وجب‌به‌وجب خاکشان با ما می‌جنگند. آن‌ها دیگر عراقی‌هایی که خرمشهر و سوسنگرد را گرفتند، نیستند، عراقی‌هایی هستند که حالا دارند از مملکتشان دفاع می‌کنند، چه کُرد، چه سنی، چه شیعه، چه تکریتی... تا آخرین فشنگ می‌جنگیدند بعد تسلیم می‌شدند. برای این است که ما هیچ‌وقت نتوانستیم در داخل خاک عراق موفقیت‌های آن‌چنانی به‌دست آوریم، آن‌هایی هم که به‌دست آوردیم، مثل فاو، حاج عمران، دربندی‌خان، جزایر مجنون، همه را با اجازه‌تان پس دادیم، اگر هم نمی‌دادیم، عراقی‌ها پس می‌گرفتند؛ ما گیر کردیم وقتی وارد عراق شدیم.

وقتی‌که جنگ تمام شد، تیرماه ۶۷ که ما قطعنامهٔ ۵۹۸ را پذیرفتیم، می‌توانید یک سؤال ساده بکنید: ایرانی‌ها! دستاوردتان چه بود؟ شما می‌گویید کشور و میهنمان را آزاد کردیم، خب میهنتان را که خرداد ۶۱ آزاد کرده بودید، پس از ۶۱ تا ۶۷، این شش سال چه‌کار می‌کردید؟ پاسخ این است: هیچ، به‌جز تلفات وحشتناک و خسارت چه به ما و چه به عراقی‌ها هیچ دستاورد دیگری نبود. اگر قرار بود که ما صرفاً با آزادکردن خاک کشورمان برویم پای میز مذاکره، کاری که با قطعنامهٔ ۵۹۸ کردیم، خب این کار را چرا خرداد ۶۱ نکردیم؟ آن‌موقع که عراقی‌ها حاضر بودند غرامت هم بدهند! شورای همکاری خلیج فارس هم حاضر بود غرامت‌هایی بدهد.

اما اینکه چرا ما قطعنامهٔ ۵۹۸ را پذیرفتیم؛ برای اینکه نمی‌توانستیم نپذیریم. تابستان ۶۷ عراقی‌ها آن‌قدر توانمند شده بودند که چه‌بسا کاری را که در ۵۹ تا ۶۰ نتوانسته بودند، بکنند، در سال ۶۷ ممکن بود، بکنند. برای اینکه ما از ۶۱ به بعد (درست است که مردم داوطلب بودند و به جبهه‌ها می‌آمدند)، تجهیزات نظامی‌مان مرتباً رو به تحلیل رفته بود و آنچه از زمان شاه داشتیم، از بین رفته بود و نتوانسته بودیم جبران کنیم. نه هلیکوپتر، نه بمب‌افکن، نه ضدهوایی نه تانک نه توپ، هیچ‌چیز نتوانسته بودیم بخریم. آنچه داشتیم، آت‌وآشغال‌های عقب‌افتادهٔ دوران ناصرالدین‌شاه بود. یک مقدار تجهیزات از کرهٔ شمالی گرفته بودیم، یک مقدار از بشار اسد و سوری‌ها، یک مقدار از سرهنگ قذافی گرفته بودیم (اوایل که رابطه‌اش با ما خوب بود) و یک‌سری از بازار بین‌المللی و قاچاق تهیه کرده بودیم. برعکس ما، صدام اگر در ۳۱ شهریور ۵۹، پنج هزار تانک داشت، ۳۱ شهریور ۶۷، ده هزار تانک داشت، بمب‌افکن‌هایش چندبرابر شده بود، موشک‌های زمین‌به‌زمین داشت که برزیل و آلمان داده بودند، اتحاد شوروی خروار خروار به او تسلیحات داده بود، فرانسه به او جنگندهٔ سوپر اتاندارد و موشک‌های اگزوسه داده بود و آواکس‌های عربستان به کمک آمریکایی‌ها به عراق اطلاعات می‌دادند. ما تنها چیزی که داشتیم، داوطلبین بودند، داوطلبین هم یواش‌یواش کم شده بودند، چون متوجه شده بودند کفگیر به ته دیگ خورده است.