روند مذاکره چطور بود؟ چرا آن‌قدر فراز و نشیب داشت؟ سرانجام در اردیبهشت ۶۹، صدام چند نامه به آقای هاشمی نوشت و بن‌بست قطعنامهٔ ۵۹۸ برای ایران حل شد. زمانی‌که صدام به کویت حمله کرد خیلی از کشورهای عربی به ایران روی آوردند. آقای جواد لاریجانی می‌گفت امیر کویت مثال می‌زد شما مثل صخره هستید و ما مثل یک خیمه، یک باد که آمد، کویت را برد.
مذاکرات متأثر بود از آنچه در میدان می‌گذشت. وقتی صدام امیدوار می‌شد به قول‌های خارجی، یا وقتی یک اسلحهٔ جدید پیدا می‌کرد، موضعش در مذاکره تغییر می‌کرد. آقای طالبانی می‌گفت که من در قضیهٔ کردستان با صدام یک توافقی کردم و از او پرسیدم این توافق را تا کی قبول داری؟ گفت وقتی‌که زور من از تو بیشتر شود، زیر این توافق می‌زنم؛ کاری که با ما در سال ۱۹۷۵ کرد. بالا و پایین‌شدن مذاکرات به‌خاطر تفکرات صدام بود، او یک آدم توسعه‌طلب روانی بود و نوع حکومتش هم نشان می‌داد این یک آدم عادی نیست. خیلی بااستعداد و شجاع بود، اما آخر مثل یک سگ دهنش را باز کردند و آمریکایی‌ها دندان‌هایش را شمردند.
ما قبل و بعد از قطعنامهٔ ۵۹۸ شاهد یک تغییرات کلّی در سیاست‌ها و اقتصاد بودیم. چرا مقطع پذیرش قطعنامه یک نقطهٔ عطف بود؟ حتّی برخی‌ها حرف از یک جمهوری اسلامی دوم می‌زنند و به‌نوعی جهان‌بینی‌ها هم تغییر کرد.
تغییر جهان‌بینی نبود. از این زاویه که ما جای پا برای سیاست داشته باشیم و اینکه سیاست گاهی می‌تواند چاره‌ساز باشد، راه باز کردیم. من به سیاسیون می‌گویم ما به مذاکره خیلی بیشتر اعتقاد پیدا کردیم، قبلاً هرچه داشتیم می‌گذاشتیم برای پشتیبانی از جبهه‌ها، حالا برای پشتیبانی از جبهه مذاکره را هم دنبال می‌کردیم. ما رشدی پیدا کردیم که بتوانیم بین میز و میدان هم‌افزایی ایجاد کنیم و این مهم بود که بتوانیم از هر دو بهره ببریم.
نقش آقای هاشمی را در روند پایان جنگ چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ایشان در جنگ بسیار صادق بود. فرد بسیار باارزشی بود. هیچ‌کس غیر از آقای هاشمی نمی‌توانست این‌همه شهید (شهدای مجنون) را برای یک هدف تحمّل کند. آدم خیلی لطیف و احساسی‌ای بود، ولی در موقع اقدام خیلی باهوش و زیرک و بااستعداد بود. در قضیهٔ جنگ مسئولیت‌پذیر بود. در رابطه با پایان جنگ، درنهایت، تصمیم را امام می‌گرفتند. آقای هاشمی وقتی دید نمی‌توانیم پیش برویم و همه‌چیز را فراهم کنیم، علی‌الخصوص وقتی از فاو خارج شدیم، نگران شدند و با فرماندهان به این نتیجه رسیدند که جنگ را تمام کنیم.
دیپلماسی جنگ و کار آقای ولایتی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
این‌ها کار را جدّی گرفتند و مذاکره‌کنندگان خوبی بودند، تمام تلاششان را کردند. ما آن‌موقع تجربه‌ای نداشتیم و ساختار بین‌المللی هم طرف‌دار صدام بودند، علی‌الخصوص آمریکا که خودش جنگ را طراحی کرده بود و شاهنشاهی‌های عرب برایشان قابل‌قبول نبود که ما برندهٔ جنگ باشیم، خیلی نگران بودند و خیلی سرمایه گذاشته بودند، برخی کشورهای اروپایی همین‌طور. همهٔ آن‌هایی که به عراق کمک کرده بودند (فرانسه، عربستان، کویت، امارات...) علیه ما [در سازمان ملل] هم کار کردند. کار خیلی مشکلی بود، ولی برادران خوب انجام دادند.
بعد از قطعنامه و اتّفاقاتی که بعد از حملهٔ صدام به کویت افتاد، جمهوری اسلامی سیاست‌های متفاوتی اتخاذ کرد. روابطمان با کشورهای اروپایی بهبود یافت و دروازهٔ ورود اروپا به ایران، آلمان شد و خیلی از شرکت‌های اروپایی ازجمله پژو و زیمنس به ایران آمدند. اتّفاق متفاوتی بود. آقای هاشمی هم تمایل داشتند بعد از قطعنامه رابطهٔ ایران با غرب خوب و بهتر شود. اما شاهد چند اتّفاق بودیم ازجمله میکونوس و الخبر و آمیا... و نهایتاً به اینجا منجر شد که این روابط خوبی که مدنظر آقای هاشمی بود، خیلی از کشورهای اروپایی سفرای خود را از ایران فراخواندند و زمانی‌که آقای خاتمی رئیس‌جمهور شد، این سفرا به ایران برگشتند. چرا آن‌قدر سیاست تغییر کرد که برویم به‌سمت دوستی و تنش‌زدایی و آلمان و...؟
آلمانی‌ها روی ما تعصب نژادی دارند و ما را آریایی اصیل می‌دانند و این تفکر از بین نرفته است. این تفکر دو جنگ جهانی ایجاد کرده و در آلمان نهادینه است و این یک ارتباط قوی سیاسی، فرهنگی و اقتصادی راهبردی بین ما و آلمان ایجاد کرده است. این زیرساخت‌ها ادامهٔ ارتباط را در همهٔ زمینه‌ها می‌طلبد. خیلی از زیرساخت‌های دستگاه‌های ما آلمانی است. در جنگ، هاشمی صادقانه در میدان بود و احساس می‌کرد باید از توانایی اروپایی‌ها در شکل‌دادن دورهٔ بعد از جنگ استفاده کند. احساس می‌کرد این رابطه را در اثر جنگ و همراهی اروپا با آمریکا از دست داده‌ایم. کلاً نظر ایشان سیاسی‌کاری است، نه به معنای بد؛ او با سیاست‌های بزرگ و کشورها وارد بازی می‌شود و خودش را هم مرد این بازی می‌داند و این مذاکرات را خوب اداره می‌کند.
اما هر سیاست‌مداری اگر یک لحظه فراموش کند که آمریکا دشمن و شیطان بزرگ است، همان لحظه باخته است. اگر یک لحظه مذاکره‌کنندگان فراموش کنند که آمریکا دشمن ماست و می‌خواهد ما را نابود کند، همان لحظه مذاکرات را باخته‌اند. به دلیل تبحّر و توانایی‌های گسترده‌ای که طرف مقابل دارد، متأسّفانه این گاهی اتّفاق می‌افتد. این توانایی را در آزادسازی گروگان‌ها در الجزایر هم می‌بینید. آقای رجایی اعتقاد داشت ما یک دولت هستیم و باید مذاکره کنیم. برخی اعتقادی به مذاکره نداشتند و می‌گفتند باید جور دیگری حل کنیم، بگوییم ما آن‌قدر امکانات و تجهیزات می‌خواهیم و در مقابل گروگان‌ها را آزاد می‌کنیم، همین‌طوری حل کنیم، مذاکره ما را به نتیجه نمی‌رساند، چون خیلی از ما قوی‌تر هستند و پشتیبانی اطلاعاتی و حقوقی دارند و همهٔ این‌ها را به طوفانیان دیکته کردند، طوفانیان یک کلمه را از خودش نمی‌گفت. ما حتّی نیرو نداشتیم که بتواند این‌ها را برایمان بخواند. آن‌ها خیلی پشتیبانی‌شان از ما قوی‌تر است، شاید ده‌ها وکیل حقوقی دارند که آن‌ها را پشتیبانی می‌کنند. در قضیهٔ لانهٔ جاسوسی، نه آن‌ها تجربه داشتند و نه ما و این شد که ما پیروز شدیم. اما در چنین صحنه‌ای معلوم نیست که ما پیروز شویم. دولت اعتقاد داشت که ما دولتیم، یک عده دانشجو نیستیم که برویم بگوییم پول‌های ما را بدهید و ما گروگان‌ها را آزاد می‌کنیم، باید برویم مذاکره کنیم و این شد قرارداد الجزایر برای آزادی گروگان‌ها و تلاش برای احقاق حقوق ایران.
اگر امکان دارد، دربارهٔ اتّفاقات الخبر و مسائل و حواشی مابعدش هم توضیح بدهید.
این‌ها تمامش جزو جنگ مستمری است که با استکبار جهانی و آمریکا داریم؛ این جنگ بین دو نظام است. همین الان که داریم صحبت می‌کنیم، نظام آمریکا دو انتخاب دارد، یا آقای ترامپ نمایندهٔ حزب جمهوری‌خواه یا خانم کلینتون که در تلویزیون ادای او را درمی‌آورند. این نظام صالحان نیست، چون شرطش این است که اگر در رأسش صالح نباشد، فروبپاشد. اما برعکس، آنجا یک نظامی است که هرچه ناسالم‌تر باشی و بتوانی پول بدهی و چپاول کنی و پشتیبانی شوی و قول بدهی منافع مالی‌شان را تأمین کنی، چون نظام سرمایه‌داری است، می‌آیی بالا. یا اگر خودت سرمایه‌دار باشی می‌آیی بالا. خانواده‌های خاص، خانوادهٔ بوش و کلینتون بالا می‌آیند. مردم‌سالاری دینی با لیبرال‌دموکراسی غربی، دعوای این دو نظام است.