ایران در گشت‌وگذار بود (اگر خاطرتان باشد گل‌آقا می‌گفت این‌ها ذره‌بین برداشتند روی نقشه می‌بینند که کجا چه کشوری است و این حقیقت داشت) و ما خیلی جاها رفتیم، کشورهای خیلی کوچک. یک دلیلش این بود که ما برویم مبادا عراق برود استفاده کند. دوم اینکه این‌ها در مجمع عمومی و برخی در شورای امنیت رأی داشتند. این کار درستی بود. اینکه برخی می‌گویند با کشورهای بزرگ رابطه داشته باشیم و بقیه را رها کنیم، به‌شدت اشتباه است.
ایران یک کشور تنهاست و باید با همهٔ کشورها رابطه داشته باشد. مثل آدم‌هایی که در بازار با همه نوع آدمی، تاجر و فروشنده، رفتگر و باربر ارتباط دارند و اخلاقشان با همه خوب است، آن‌ها موفق‌اند، نه اینکه فقط کدخدا را ببینیم؛ این در مورد ایران جواب نخواهد داد. در تحقیقاتی که می‌شد، منافذی پیدا شد که معلوم شد دبیرخانهٔ ملل متحد حرف ما را گوش می‌دهند، آقای خاویر پرز دکوئیار چند معاون داشت که نسبتاً آدم‌های متعادلی بودند، یا ما این‌جور فکر می‌کردیم، ازجمله الیاسون وزیر خارجه سوئد که آدم خوب و منطقی بود.
یکی از چیزهایی که خیلی در این کار تأثیرگذار بود، حملات شیمیایی عراق بود؛ چون نیت عراق مشخص شد. عراق می‌گفت من دارم یک جریان افراطی‌گرای تروریستی را در دنیا کنترل می‌کنم. صدام و طارق عزیز و طاها یاسین رمضان هرجا می‌رفتند، می‌گفتند به ما پول و اسلحه بدهید تا ما دنیا را از تروریست اسلامی پاک کنیم و منظورشان ایران بود.
با دیپلماسی ایران بود که ما می‌توانستیم مجروحین شیمیایی را اینجا مداوا کنیم؛ اما فرستادیم به فرانسه و انگلستان و آلمان. از فیلم «از کرخه تا راین» استفاده کردیم. صدام، فرزاد بازفت را که خبرنگار نشریه آبزرور (یکی از روزنامه‌های معروف انگلیسی) بود، به دلیل اینکه فقط گزارش داده بود یک‌سری لوله‌ها را دیدم با اسکورت در جاده می‌برند، اعدام کرد؛ چون فکر می‌کرد جاسوس است. این موارد، دست صدام را رو کرد و مشخص شد چگونه آدمی است.
آقای الیاسون و آقای پیکو جانیو دوپیکو، مقدار زیادی حرف‌های ما را گوش کردند، قبلاً هرچه می‌گفتیم، می‌گفتند ایران اوّل آتش‌بس را بپذیرد، بعد صحبت می‌کنیم. اینکه ایران وقتی یک‌پنجم خاکش در اشغال است آتش‌بس را بپذیرد، همان است که صدام می‌خواهد و سیاست اسرائیل است از ۱۹۵۸ تا الان؛ بنیتو سوان هم برخی مواقع گوش می‌داد. قطعنامهٔ ۵۹۸ المان‌هایی داشت، ازاینکه در آن به خواسته‌های ایران هم توجه شده و تا قبل‌ازآن هیچ‌وقت از عقب‌نشینی به مرزهای بین‌المللی صحبت نمی‌شد. می‌گفتند آتش‌بس کنید درحالی‌که عراق در خاک ایران بود. اینجا بود که بحث عقب‌نشینی به مرزهای بین‌المللی و تبادل و آزادسازی اسرا مطرح شد.
ما اسرای زیادی داشتیم و فشار زیادی از مردم به دولت ایران بود. بچه‌های مردم آنجا بودند، نمی‌دانستیم چه می‌شوند. تصویرهای وحشتناکی از تلویزیون غربی‌ها می‌آمد و اذیتشان می‌کرد. مجاهدین خلق می‌رفتند یارگیری می‌کردند، به بچه‌های ما قول می‌دادند و بالاخره برخی‌ها را توانستند جذب کنند. چیزی که در قطعنامهٔ ۵۹۸ خیلی مهم بود، اینکه یک کمیته برای تعیین مسئول مخاصمه و شروع جنگ مشخص شود. لغت مخاصمه در کلّ دوران جنگ توسط شورای امنیت به کار برده نمی‌شد، همیشه می‌گفت وضعیت یعنی SITUATION. مثلاً وضعیت مرزهای اتریش با آلمان آرام است و شورای امنیت می‌گوید وضعیت مرزهای اتریش و آلمان؛ درحالی‌که اینجا آدم‌ها کشته می‌شدند، اما نمی‌گفت مخاصمه و جنگ است.
نکتهٔ آخر هم جریان کشتیرانی آزاد در خلیج فارس که هم برای ایران و هم عراق خوب بود. برای ایران از این لحاظ که عراق را از حمله به کشتی‌های ایرانی بازمی‌داشت و برای عراق این مزیت را داشت که بدون دردسر می‌توانستند نفت را صادر کنند.
چه شد ایران قطعنامهٔ ۵۹۸ را پذیرفت؟ وضعیت جبهه‌ها به کدام سمت رفت که ایران نتوانست کاری کند؟
جبهه‌ها مثل قبل پر نمی‌شد و ما نیاز تسلیحاتی داشتیم. اما عراق تا آخرین لحظه هرقدر اسلحه می‌خواست اتحاد شوروی و... به او می‌دادند. البته به نظرم تنها این موضوع نبود. انقلاب ایران با دنیا سر جنگ نداشت، انقلابی فرهنگی بود و اگر در صلح بود، بهتر می‌توانست خودش را جلو ببرد. جنگ به ما تحمیل شد. حملهٔ آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران در خلیج فارس موضوع مهمی است. آمریکایی‌ها به‌تدریج در سکوی نوروز و رشادت، عملیاتی علیه ایران انجام دادند؛ اما حمله به هواپیمای مسافربری کاملاً مشخص بود که عمدی است. همه می‌دانند کانال‌های هواپیماهای مسافربری در هوا با هواپیمای جنگی کاملاً تفاوت دارد. این‌ها نشان می‌داد که ازاین‌به‌بعد این آمریکاست که می‌خواهد به‌جای عراق با ایران بجنگد.
موضوع دیگر که در خلیج فارس اتّفاق افتاد، ریفلگینگ بود. در جنگ کشتی‌های نفت‌کش عربستان و برخی کشورهای عربی دیگر مورداصابت قرار می‌گرفتند، این بود که کویت و امارات و عربستان برای اینکه از این موضوع در امان باشند، گفتند که کشتی‌های نفت‌کششان با پرچم یکی از کشورهای بزرگ تردد کنند، با پرچم فرانسه، شوروی... و این دوباره تهدید آشکار ایران بود که تو در برابر جامعهٔ جهانی می‌خواهی بجنگی. هواپیمای مسافربری هم که سقوط کرد، آمریکا رسماً حرفش همین بود که تو داری چه‌کار می‌کنی! جنگ دارد از عراق به بقیهٔ کشورها می‌رود. الان رهبر با تکنولوژی جدید می‌تواند تصمیم بگیرد، کامپیوترهای جدید، سیستم‌های هوشمند تصمیم‌گیری آمده، اما این سیستم‌ها نگاه می‌کند که مقتضای شرایط چیست.
تمام این‌ها را که کنار هم بگذاریم، رهبر انقلاب به این نتیجه رسید که بهتر است این قطعنامه پذیرفته شود و پذیرفتند. وقتی ایران پذیرفت و به نیویورک رفت، هیئت عراقی نیامد و دوباره حمله کردند. ما قرار بود صبح با دبیر کلّ ملاقات کنیم و بعدازظهر با عراقی‌ها، اما نیامدند. تلکسی از ایران آمد که عراق و منافقین دوباره حمله کردند و در سی‌کیلومتری کرمانشاه هستند و در بین خودروهای زرهی نیروهای منافقین، چندتا ماشین ضدگلولهٔ پژو ۵۰۴ بود که رهبرانشان را به تهران بیاورد.
عراق تصورش این بود که ایران یک سال یا حداقل شش ماه دیگر قطعنامه را نخواهد پذیرفت و تصورش این بود که ایران را نه‌تنها در جبهه‌ها بلکه در تهران شکست بدهد. امام که قطعنامه را پذیرفت، این‌ها برنامه‌شان را جلو انداختند و برنامهٔ خامی بود. یادم است آیت‌الله خامنه‌ای (رئیس‌جمهور بودند) فوری برگشتند به جبهه، شهید صیادشیرازی دوباره برگشتند به غرب و جلو این‌ها ایستادند. این ایستادگی همراه با آن زحماتی که دکتر ولایتی از آن‌طرف کشیدند، باعث شد آنجا هم شکست بخورند. عراقی‌ها فکر می‌کردند آمریکا از این کار حمایت می‌کند، ولی نکرد. دبیر کل گفت من هم حمایت نمی‌کنم و این خلاف است و جامعهٔ جهانی باید عراق را محکوم کند، اگر عراقی‌ها بخواهند ادامه دهند، به شورای امنیت می‌برمشان. این اوّلین‌بار بود که عراق متجاوز شناخته می‌شد. دو روز بعد هیئت عراقی‌ها به نیویورک رسید، ولی مذاکرات محتوایی نکردند. مدت‌ها می‌گفتند اصلاً نیازی به شورای امنیت سازمان ملل نیست، ما خودمان موضوع را حل می‌کنیم. چرا؟ چون می‌خواست موقعیتی که در جبهه به دست آورده بود تبدیل کند به موقعیت حقوقی؛ موقعیت حقوقی‌ای که برایشان خیلی مهم بود، این بود که در اروند به‌جای خط‌القعر یا تالوگ در میانه رود، دوباره برگردیم به قبل از ۱۹۷۵ و ساحل شرقی رودخانه، مرز ایران و عراق شود و این چقدر پیامدهای منفی برای ایران داشت، رودخانه به این مهمی و استراتژیک را از دست می‌دادیم. به نظر من، تصمیم امام درست بود و رهبر یعنی همین؛ یعنی در لحظه‌ای که باید تصمیم بگیرد، تصمیم درست بگیرد.
خب، مذاکرات شروع شد. اوّل که عراق نیامد و در اواخر تیرماه ۱۳۶۷ حمله کرد. من در مصاحبه شما با آقای ناصری خواندم که دکتر ولایتی به دکوئیار می‌گوید ما به عراقی‌ها اعتماد نداشتیم و به شما داشتیم، ازاین‌به‌بعد به شما هم اعتماد نداریم. ازاینجا به بعد را با خاطرات و تحلیل خودتان جلو بروید. مذاکرات سال ۶۷ جلو می‌رود و سال ۶۸ با فوت امام و تغییر رهبری گره می‌خورد و از چیزی که آقای هاشمی فکر می‌کرد خیلی طولانی‌تر می‌شود؛ تا اردیبهشت ۶۹ که صدام آن نامه را می‌نویسد و دکتر ناصری آن مذاکرات را در ژنو دارد. بعد جلوتر، چون عراق می‌خواست از همسایهٔ شرقی‌اش خیالش راحت شود، برنامه‌ها را جلو انداخت. آقای طارق عزیز گفته بود دکوئیار از اوّل بین ما و ایران اختلاف می‌انداخت تا برنامه‌های خودش را پیش ببرد، ما به او شک کرده‌ایم که صهیونیست است و... تا می‌رسیم به حملهٔ عراق به کویت در تابستان ۱۳۶۹. اگر می‌شود خلاصه‌ای دربارهٔ این دو سال مذاکرات بگویید.