محمد عطریانفر

اواخر دورهٔ جنگ جامعه تغییر کرده بود و آقای هاشمی این را فهمید.

محمد عطریانفر از چهره‌های سیاسی شناخته‌شدهٔ اصلاح‌طلب است که سوابق اجرایی و رسانه‌ای متعددی دارد. وی از چهره‌های نزدیک به میرحسین موسوی در دههٔ ۶۰ و هاشمی‌رفسنجانی در طی دهه‌های ۷۰ و ۸۰ بوده است و به همین دلیل برای بررسی سیاست‌های سال‌های جنگ و بعد از جنگ مصاحبه‌ای را با وی در بهمن‌ماه ۱۳۹۴ انجام دادیم که مشروح آن در ادامه از نظر شما می‌گذرد.

ابتدا معرفی مختصری از خود و فعالیت‌هایی که تاکنون داشته‌اید، بفرمایید.

من به اعتبار اینکه دانشجوی دانشگاه شریف بودم، تجاربی در امور سیاسی داشتم. سال ۵۷ که از زندان آزاد شدم، درگیر فعالیت‌های سیاسی در فضای عمومی کشور شدم. تحت‌تأثیر فضای انقلابی ترسیم‌شده توسط امام و با پیروزی انقلاب، تا الان مسئولیت‌های متنوعی داشتم. در اصفهان فعالیت‌هایی در شکل‌گیری سپاه پاسداران و در تشکیل دفتر حزب جمهوری اصفهان هم نقش داشتم. در تشکیل سازمان مجاهدین انقلاب نقش مختصری داشتم. به‌خاطر همکاری در فعالیت‌های سازمانی با گروه صف، یک‌سری فعالیت‌های عمومی اجتماعی در صداوسیما و در حوزهٔ خبر داشتم. وقتی‌که آقای خاتمی نمایندهٔ امام در کیهان بودند، مدتی عضو شورای سردبیری کیهان بودم. یک مدت قائم‌مقام آقای اکبر ترکان در سازمان صنایع دفاع بودم، بعدازآن مقطع، به وزارت کشور منتقل شدم و معاون آقای عبدالله نوری بودم. مدتی درگیر فعالیت‌های فرهنگی بودم، در تأسیس روزنامهٔ همشهری و مدیریت آن. مقطعی در شورای شهر تهران بودم و دو سال آخر هم رئیس شورا بودم؛ زمانی‌که آقای احمدی‌نژاد شهردار شدند ازآنجا بیرون آمدم. در تأسیس چند روزنامه و مجله نقش داشتم؛ روزنامهٔ شرق، هم‌میهن، روزنامهٔ کارگزاران، مجلهٔ شهروند و برخی از این نوع فعالیت‌ها. الان کارمند وزارت نفت هستم، رشتهٔ تحصیلی‌ام هم پالایش نفت از دانشگاه صنعتی شریف است.

اگر موافق باشید بحث را از سال ۶۴،۶۵ شروع کنیم. در آن مقطع شاهد جریانی به اسم مجمع عقلا در مجلس هستیم و خیلی افراد از گرایشهای مختلف در این مجمع بودند، مثل آقای روحانی از کمیسیون دفاع، بیاتزنجانی از گرایش چپهای خط امام، آقای موحدیکرمانی... و بحثی شکل میگیرد که ادامهٔ جنگ معقول نیست و باید جنگ را آبرومندانه تمام کنیم. جریان دیگر مکفارلین است که تأثیراتی در داخل ایران و در آمریکا میگذارد. سال ۶۵ شاهد عملیات کربلای ۴ و ۵ هستیم که کربلای ۴ بهخاطر تلفات بالای ایران یکی از بدترین عملیاتها بوده و کربلای ۵ تقریباً آخرین عملیات موفق ایران در جنگ بود. همهٔ این اتّفاقات تند و سلسلهوار بهنوعی باعث میشود ریشههای قطعنامهٔ ۵۹۸ شکل بگیرد و سال ۶۶ قطعنامهٔ ۵۹۸ با شکل اوّلیه به ایران پیشنهاد میشود و سال ۶۷ با تغییراتی موردپذیرش ایران قرار میگیرد.

به نظر شما چرا قطعنامهٔ ۵۹۸ شکل گرفت؟ چرا در ابتدا موردقبول امام قرار نگرفت و یک سال بعد امام آن را پذیرفت؟ بااینکه همیشه میگفتند باید صدام را ساقط کنیم و شعارشان جنگ، جنگ تا پیروزی بود.

هرآنچه در سال‌های میانی عمر امام بعد از پیروزی انقلاب رخ داده، دلالت بر اوج پختگی و واقع‌بینی ایشان دارد. معمولاً انقلاب‌ها وقتی رخ می‌دهند که مجموعهٔ حاکمیت و انقلابیون که سر کار می‌آیند، مشحون از پیام‌های انقلاب و شعار هستند و ساختارشکنانه گام برمی‌دارند.

طبیعت انقلاب ایران هم از این دور نبود؛ لکن در فرصت کوتاهی به اعتبار دل‌بستگی مردم به رهبرشان و صداقت و پاک طینتی امام روزبه‌روز بر مشکلات فائق آمدند و با همهٔ فتنه‌ها که در رأس همه جنگ بود، به اعتبار نظر واقع‌بینانهٔ امام و اعتماد مردم به امام توانستیم به جنگ فائق بیاییم. نقطهٔ زمانی‌ای که شما در پایان جنگ به آن اشاره می‌کنید، تعیین‌کننده است؛ چراکه جریان تعیین‌کنندهٔ نظام از معبر جنگ و تثبیت حاکمیت در میدان نبرد و به‌موازات این حرکت، تثبیت ساختار انقلابی ایران در راستای تأمین نیازهای مردم به یک نقطهٔ توافق رسیده بود و این نقطه مهم است؛ به این معنا که معمولاً کشورهایی که اسیر مشکلات بزرگ می‌شوند همه‌چیزشان را در آن مسیر هزینه می‌کنند و برای آیندگان خودشان مشکلاتی زیادی به‌وجود می‌آوردند؛ اما نگاه واقع‌بینانهٔ امام این بود که بااینکه مردم حاضرند فرزندان خود را در راه انقلاب بدهند و در راه آرمان‌هایشان شهید بدهند، لکن به واقعیت زندگی مردم وقوف دارند و در راستای تأمین نیازهای آنان هستند و این عقلانیت حاکمیت ایران را بروز می‌دهد و فارغ از خط و ربط‌های سیاسی جریان چپ و راستی که در کشورها معمولاً شکل می‌گیرد، این نقطهٔ سازگاری و هم‌گرایی است. از باب درک روشن آن شرایط زمانی، تقریباً همین وضعیتی که به لحاظ عقلانیت سیاسی و مدیرت بهینه که بعد از حوادث هسته‌ای رخ داده، وجود دارد، آن‌موقع همین‌گونه بود. مجلس انعکاس‌دهندهٔ خیلی مهمی بود. امام در آن مقطع پیام کلیدی داشتند و پیامشان این بود که مجلس در رأس امور است.

قبل از اصلاح قانون اساسی ۶۸_۶۷، نظام سیاسی ایران پارلمانی بود. در دنیا در نظام ریاستی، از مردم رأی مستقیم می‌گیرند. رؤسای دولت‌ها و پارلمان نیروها از حزبی است که حاکمیت دارد و سرنوشت ریاست با پارلمان به‌هم پیوند خورده و قدرت با رئیس دولت است که می‌تواند مجلس را بنا به شرایطی منحل کند. در ایران در فاصله ۵۸ تا ۶۷ نظام پارلمانی بوده نخست‌وزیر و وزرا رأیشان را از مجلس می‌گرفتند. در چنین موقعیتی، پارلمان خیلی نیرومند است؛ چون جامعهٔ مخاطب ما در ایران ملتی بودند، محرومانی بودند که نمایندگان خود را برای تمشیت امر حکومت به پارلمان اعزام می‌کردند و نسل نخستینی که انقلاب را پیش بردند در پارلمان حضور داشتند؛ این‌ها عملاً آینهٔ تمام‌نمای ملت ایران بودند. مجمع عقلا؛ طبیعی‌ترین جایی که می‌توانست این جریان عقلایی معنایی و واقع‌بینی را به‌هم پیوند زند، مجلس بود و خط چپ و راست هم به‌حساب نمی‌آمد. یک نگاه واقع‌بینانه به ادارهٔ کشور در دو سو، هم به حیطهٔ غیرنظامی کشور، هم در جبهه و پیشرفت در مرزهای غرب و جنوب، بر پایهٔ نیازهایی که در هر گروه داریم، مجموعه‌امکاناتی که کشور در اختیار می‌گیرد باید به‌صورت منطقی بین این دو حوزه تقسیم شود.

نکتهٔ دیگر این بود که در سال ۶۲_۶۱ امام به اعتبار اینکه فرماندهٔ کل قوا بودند، مسئولیت فرماندهی جنگ را از دوش رئیس‌جمهور وقت به دوش آقای هاشمی گذاشتند، به اعتبار صلاحیت‌های ذاتی ایشان؛ لکن این صلاحیت‌های ذاتی چون با شخصیت حقوقی ایشان به‌عنوان رئیس پارلمان گره خورده بود، مقداری نقش مجلس را در جنگ پررنگ‌تر نشان می‌داد. از مجموع ارز حاصل از فروش نفت، باید این حجم را در تأمین نیازهای کشور تقسیم کنند و منطق تقسیم این بود: نیازهای جبهه و مشکلات مردم در حدّ ضرورت. نقطهٔ توافق کمیسیون بودجه بود که آقای هاشمی هم به‌عنوان فرماندهٔ جنگ و هم به‌عنوان رئیس پارلمان نظارت می‌کرد. این‌ها در بحث جنگ، نقش پارلمان را تقویت می‌کرد. لذا هر عنصر عاقلی که در مجلس احساس می‌کرد اگر می‌خواهد به نفع کشور و مرم قدمی بردارد، به این ترکیب می‌پیوست.

در ابتدا این را عرض کنم؛ واقعیتی که رهبری انقلاب را در سال ۶۷ به تصمیم جدید رساند که مناقشهٔ خود را با عراق از طریق رویکرد سیاسی و با تکیه بر ظرفیت‌های حقوق بین‌الملل حل کنیم، این نگاه با نگاهی که دوستان ملّی_مذهبی ما داشتند، دو مقولهٔ متفاوت است. حالا به سؤال شما برگردیم. اظهارنظرها و پیام‌هایی که رهبران یک کشور می‌دهند، از دو منظر قابل‌تفکیک است. آن‌ها معمولاً واجد یک‌سری سیاست‌هایی هستند که حقیقت تصمیم‌های آن‌ها را تشکیل می‌دهند؛ درعین‌حال، در نظام‌هایی با رهبران کاریزماتیک که می‌توانند پیام‌های خود را تا اعماق قلب ملت رسوخ دهند، به حوزه‌ای از سیاست دست می‌یابند که سیاست تبلیغی و ترویجی است که مختص شخص امام هم نبود. شخصیت‌های پس از امام هم داریم که رهبران کشورند و در مکتب انقلابی امام آموزش دیده‌اند و با مردم زندگی کرده‌اند و معمولاً تریبون‌هایی با عنوان نماز جمعه را هر هفته در اختیار دارند، یا تریبون‌های مردمی زیادی می‌توانسته در اختیارشان باشد. ما باید قائل به تفکیک باشیم که پیام‌هایی که رهبران می‌دهند، آیا بیشتر وجه تبلیغی و تشویقی دارند یا بیشتر بیان یک واقعیت مسلّم است که در پستوی سیاست رقم زده‌اند و می‌خواهند اجرا کنند؟